Veilig fietsen, veilig leven

Het Fietsinnovatielab van Amsterdam Bike City organiseerde recent een prijsvraag waarin ze vroegen om projectplannen ter verbetering van de fietsveiligheid. Ze vroegen om een innovatief en origineel plan en om het aantonen van positieve impact door je idee. Omdat ik vaak klaag over de onveiligheid in het verkeer, zoals ik die als voetganger en fietser ervaar, stuurde een vriendin uit Amsterdam me de link met de voorwaarden  toe. Dat prikkelde me wel. Wat zou ik als niet-inwoner (maar wel geboren Amsterdammer) kunnen indienen? De fietsonveiligheid is niet alleen in Amsterdam. Hier in het statige dorp Zeist ook! Mijn ideeën zouden dus ook hier ingezet kunnen worden.

Het eerste dat me te binnen schiet is een idee om bijvoorbeeld op ludieke wijze, met acteurs, in het verkeer zelf, aandacht te vragen voor de fietsveiligheid en zo de fietsers zelf aan te spreken op de plek waar het gebeurt. Maar is dat genoeg?  

Hoe meer ik erover nadenk, hoe complexer de situatie in mijn ogen wordt. Ze vragen voor de prijsvraag trouwens meer dan een idee, namelijk een echt projectplan, dat ook uitvoerbaar zou kunnen zijn en waarbij je als bedenker zelf ook een rol kunt spelen. Het plan moet voor 15.000 euro in een jaar uitgevoerd kunnen worden.

Ga ik dat wel schrijven? Ik weet hoeveel werk het maken van een projectplan is. Maar los daarvan, het gaat hier volgens mij een vraagstuk dat heel complex is, dat om een uitgebreide analyse vraagt en een aanpak op diverse fronten. Als je er één los project van een jaar van maakt, kun je toch niet verwachten dat dat impact heeft op de langere termijn? Kortom, ik vind het eigenlijk nogal naïef.

Maar mijn brein draait flink. Ik heb snel een eerste analyse gemaakt. Mijn Amsterdamse vriendin vulde die ook aan, dagelijks maakt zij op de fiets in Amsterdam mee hoe het daar gaat. Die analyse bleek niet voldoende. Ik kwam erachter dat er veel meer aan de hand is.    

Ik besluit niet zelf een plan in te dienen.

Eerste analyse

Het vraagstuk laat me toch niet los. Ik heb hier in mijn woonplaats Zeist als voetganger en als fietser ook veel last van onveiligheid in het verkeer. Ik zeg daar natuurlijk wel eens iets van. Maar alleen kan ik het niet oplossen. Stel dat ik een plan zou indienen, wat zou daar dan als eerste analyse in staan? 

Ik maakte voor mezelf als eerste een behapbaar stukje tekst: vijf punten die ik kan plaatsen in een analyse en uitgangspunten (als ik een plan zou gaan indienen). Als ik me (als 75-jarige) focus op de oudere fietser, dan ziet dat vijfpunts stukje er zo uit:  

• Het doel zou zijn om de fietssituatie voor oudere fietsers in de stad te verbeteren en veiliger te maken.
• Ouderen stoppen soms met fietsen omdat ze niet meer veilig kunnen fietsen (het is geen gevoel, het is echt onveilig!)
• Fietsen is juist ook voor ouderen een prima fysieke beweging, zowel voor de spieren en gewrichten als voor de algemene conditie en een manier om sociale contacten te onderhouden. Daarom is blijven fietsen van groot belang.
• De onveiligheid van de (oudere) fietser is een resultante van meerdere factoren, waar naar mijn idee allemaal verbeteringen mogelijk zijn. Het effect, namelijk meer veiligheid, kan alleen bereikt worden als alle factoren tegelijk worden aangepakt.
• Dat kan alleen in een project waarin alle stakeholders actief worden betrokken en waarin goed wordt samengewerkt.

Dit zijn dus in een notendop een aantal argumenten waarmee ik onderbouw dat er iets moet gebeuren. Ga je hier een plan van maken, dan zou dat er bijvoorbeeld op hoofdlijnen zo kunnen uitzien: 

Hoofdlijnen van een verbeterplan

Hier de verschillende onderdelen van een totaal verbeterplan: Ik zie vier thematische lijnen:

1. De fietser zelf
2. De fiets
3. De ruimte
4. Het gedrag

Deze vier lijnen werk ik puntsgewijs kort uit en geef alvast wat aanbevelingen. Bij punt 4.3 kwam ik er achter dat dat het belangrijkste punt is. Dat ga ik daarna verder uitwerken.

1. De (oudere) fietser zelf
   1. Is de fysieke toestand van de fietser OK? Denk aan spiersterkte, evenwicht, wendbaarheid, gehoor- en gezichtsvermogen. Zorg zo nodig voor aanpassingen (extra spiegel bijvoorbeeld).Is de fietser mentaal in staat om aan het verkeer deel te nemen?Draagt de fietser standaard een helm? (Ik raad dat alle oudere fietsers aan.)Overweeg vrijwillige en gratis oudere-fietserskeuringen (vgl rijbewijskeuringen) met concrete adviezen. Beveel zo nodig aan om te stoppen met fietsen als het risico te groot is.
   1. Ik zie dat er al een organisatie is om te stimuleren dat oudere fietsers blijven fietsen: Doortrappen.nl Zou Bikecity hier ook aan mee doen? Of is dit een van de vele initiatieven die er leuk uitzien maar structureel geen zoden aan de dijk zetten? 
2. De fiets
   1. Is de fiets passend voor de fietser? Denk aan instap, gewicht. Is de fiets in orde w.b. remmen, stuurbaarheid, licht etc.?Geef goede voorlichting en organiseer bijvoorbeeld gratis periodieke fiets-keuringen (betaald door de gemeente). Koppel daar ook concrete verbeteradviezen aan.
   1. Geef advies over andere vervoermiddelen, zoals driewieler, e-bike, indien passend bij deze persoon.
3. De ruimte
   1. De inrichting van de ruimte is op veel plekken niet helder. Maak dus duidelijk waar fietsers wel mogen fietsen. (Fietspad is niet altijd duidelijk aangegeven, voetpad en fietspad lijken dan heel erg op elkaar). Maak met borden én op de weg zelf duidelijk wat de rijrichting is. (Er wordt veel te vaak in twee richtingen gefietst waar dat niet mag en dus ook vaak te smal is.)Zorg voor voldoende ruimte (op veel plekken is het op sommige momenten veel te vol om nog veilig te kunnen fietsen). Maak fietspaden waar mogelijk breder.Maak de wegoppervlakte veilig (wegdekschade herstellen, boomwortels weghalen etc.).Maak bochten voor fietsers haalbaar (niet te scherp).Geef oversteekplekken voor fietsers over een weg waar auto’s rijden duidelijk aan. Sommige situaties zijn zeer onoverzichtelijk en mensen gaan dan hun eigen routes creëren, zoals het hen uitkomt en met gevaarlijke gevolgen. 
   1. Laat mensen zelf per wijk aan de gemeente aangeven waar de ruimtelijke knelpunten voor fietsers liggen en los ze dan ook z.s.m. op. Maak daartoe een meldpunt waar fietsers zelf knelpunten kunnen melden.
4. Het gedrag

1. Het valt op dat met name veel fietsers de heersende verkeersregels gewoon niet meer toepassen. Denk aan voorrangsregels (voorrang aan rechts geven, rechtdoor op zelfde weg gaat voor, niet op de trottoirs fietsen). Het kan zijn dat men de regels niet kent (hoewel dat wel wordt verwacht als je aan het verkeer deelneemt), of dat men de regels niet meer wil toepassen om verschillende redenen (gemakzucht, eigen belang). Het kan ook zijn dat expats bijvoorbeeld de regels van hun eigen land aanhouden (waar bijvoorbeeld wel op het trottoir gefietst mag worden).
2. Het is van groot belang dat het gedrag van alle weggebruikers veiliger wordt, met name dat van mede-fietsers. Ik signaleer dagelijks en frequent alle mogelijke overtredingen zoals door rood rijden, op trottoirs rijden, met drie naast elkaar rijden, op een eenzijdig fietspad spookrijden, bij verandering van richting dat niet aangeven. Deze situaties zijn gevaarlijk en geven ook nog eens aanleiding tot schrik en woede bij medeweggebruikers, waardoor de veiligheid nog verder afneemt.Verder nadenkende begin ik het steeds vreemder, ja zelfs absurd te vinden dat het gevaarlijke gedrag zo uitgebreid wordt getolereerd. Veel gevaarlijk gedrag is namelijk gewoon strafbaar. Ik dacht daaraan door een recente column van Jamal Ouariachi, die betoogde dat we mensen die uitvindingen hadden gedaan die tot ernstige milieuschade leidden, achter de tralies zouden moeten zetten. Bijvoorbeeld de uitvinder van de loodhoudende benzine. Dat staat in een initiatiefwet van de Partij voor de Dieren. En wij laten toe dat mensen de hele dag door in het verkeer gevaarlijke en ook strafbare handelingen verrichten? Met ernstige gevolgen. Youp van ’t Hek schreef laatst dat voetgangers helmen moeten gaan dragen. Bizar!       
3. Een campagne om het gedrag te verbeteren naar veiliger gedrag. Maak een grote campagne, waarin je mensen bewust maakt van het gevaarlijke gedrag en ze stimuleert zich veiliger te gedragen. Maak dit op veel plekken zichtbaar. Spreek mensen ook aan en geef zo nodig boetes. Dat is niet leuk maar soms wel effectief. Er moeten goede PR campagnes komen. Het thema Fietsveiligheid moet prominent zichtbaar zijn. Mensen moeten ook begrijpen wat ze zelf kunnen doen. En waarom dat heel erg nodig is. Overweeg aansprekende campagnes, waar bijvoorbeeld acteurs live aan meedoen op straat. Steek vooral positief in. Het is prettig om het samen veiliger te maken voor elkaar en met name voor oudere fietsers.

Implementatie en monitoring

Allemaal leuk bedacht, maar het implementeren van alle suggesties hierboven vereist ook nog eens een goed plan met concrete doelen, waar aan gewerkt moet worden. Er moet ook een verantwoordelijke instantie zijn. Dat kan toch allemaal niet binnen de scope van deze wedstrijd?  

Ik zou de activiteiten in elk geval willen monitoren door een panel van fietsers en voetgangers (divers qua leeftijd en enkele andere kenmerken) op een aantal momenten vragenlijsten toe te sturen. En door ze fysiek een paar keer een groepsgesprek te laten houden over hun waarneming van de fietsveiligheid. De waarneming van de fietsveiligheid is volgens mij een belangrijke uitkomstmaat die gemeten moet worden. Maar ook het aantal en de aard van de ongelukken in Amsterdam moet worden bekeken. Je kunt niet verwachten dat er op korte termijn al effect zal zijn, maar als je het niet meet, weet je het ook niet.

Alle losse projecten zijn, zoals ik reeds schreef, beslist niet effectief. Het moet een geheel zijn en er moet continuïteit zijn. Hoe borg je dat met het indienen van een los deelplan?

Fietsgedrag is afspiegeling van maatschappelijk gedrag

Het lijkt zo, zoals ik het op een rijtje zette, in eerste instantie nog wel enigszins behapbaar, al kan dit zeker niet voor 15.000 euro en ook niet binnen een jaar zoals ze vragen. Maar ik zie ook iets anders. Ik zie een breder probleem. Fietsgedrag zie ik als een afspiegeling van maatschappelijk gedrag. En dat gaat steeds meer in de richting van het neoliberalisme. Recent las ik een bespreking van het boek ‘Economie om van te smullen’ (Chang, 2023). De auteur van dat boek, Ha-Joon Chang legt in een interview in Trouw (Dobber, 2023) uit, dat in het neoliberalisme, waarin het maximaliseren van individuele vrijheid voorop staat, het eigenbelang voorop staat en hoe funest dat is voor de samenleving. Ik zie dat heel duidelijk.

Ik zie het neoliberalisme in de samenleving dus als vergelijkbaar met het gedrag en daarmee de onveiligheid in het verkeer. Ik zie dus ook onveiligheid in de maatschappij.

Het fietsgedrag waar ik veel last van heb en dat objectief ook gevaarlijk is, heeft zijn wortels in het neoliberale idee dat je voor jezelf moet opkomen, dat jouw doel om ergens op een bepaald moment te komen, je gedrag direct stuurt en dat het dus niet uitmaakt wat dat met een ander doet. Wie op de stoep fietst, ook al is de situatie onduidelijk, en anderen daarbij hindert, heeft volgens mij een neoliberale keuze gemaakt. Die persoon schaadt daarmee wel de veiligheid van andere weggebruikers. Wie al fietsend nog even de telefoon pakt om iemand te woord te staan (haast..) en daarbij geen oog heeft voor medeweggebruikers, is een echt gevaar voor de omgeving. Dat is inmiddels in onderzoek ook objectief aangetoond.

Geen zelfinzicht

Het ergste vind ik, dat mensen die dit onveilige gedrag vertonen, hier niet op aanspreekbaar zijn. Ze hebben geen zelfreflectie. Recent meldde iemand op LinkedIn dat ze een bekeuring had gekregen voor telefoneren op de fiets en ze beklaagde zich over de bejegening door de politie. Hè?, dacht ik, je hebt een strafbare handeling gepleegd en bent een gevaar voor anderen. Mag dat even voorop staan? Uit onderzoek is gebleken dat de kans op ongelukken bij het telefoneren op de fiets 25 keer groter is geworden. Het gebrek aan inzicht en schaamte over haar gedrag vond ik schokkend.

Fietsgedrag als maatschappelijk gedrag

Ik denk dat we moeten gaan zien en erkennen dat fietsgedrag en maatschappelijk gedrag twee kanten van dezelfde medaille zijn. Met heel veel elementen van het neoliberalisme, zo stelde ik hiervoor. Wat mij nu een uitdaging lijkt is om het om te draaien. Om te focussen op het veiliger maken van het fietsgedrag en dan te monitoren of het maatschappelijk gedrag ook verandert in een richting waarin we veel meer met elkaar rekening houden en minder met onszelf.

Als we hier actief werk van willen maken moet er een brede beweging in Nederland komen. Dat zou moeten kunnen want bijna iedereen in Nederland fietst. Als we een partij voor de Dieren hebben, een 50 plus partij en een BoerBurgerBeweging, dan lijkt mij een Partij voor de Fietsers toch niet teveel gevraagd? Een Fieterspartij, die als missie heeft om de fietsveiligheid in Nederland (of misschien wel Europa) te verbeteren, kan zo ook bijdragen aan heel veel oplossingen van maatschappelijke problemen. Wie in het verkeer leert om rekening te houden met anderen, zal dat in het maatschappelijke verkeer dan ook gaan doen, is mijn hypothese.    

Toen ik van de week een gesprek had met een tiener die links reed op het fietspad (ja hij stopte toen ik er iets van zei), luisterde hij serieus naar me. Hij gaf toe dat hij wist dat het niet mocht. Maar hij had er verder nooit over nagedacht, ze hij. Ik betoogde onder andere dat het gevaarlijk was voor hemzelf en anderen en dat als iedereen dit zou doen, dat het verkeer dan een puinhoop zou worden. Hij gaf me zowaar gelijk. Zou het kunnen dat veel mensen er echt niet over nadenken wat de implicaties zijn van hun onveilige gedrag? Dat is dan hoopvol, want als we zorgen dat ze erover gaan nadenken, kan er iets gaan veranderen.    

Nu is de vraag hoe je veilig fietsgedrag aanleert. Sowieso vroeg beginnen en niet alleen met de kinderen maar alle leeftijden moeten tegelijk aan de bak. Ik zie te vaak ouders met kinderen onveilig gedrag vertonen en ook oudere mensen doen dat. Dus ja: alle leeftijden mee laten doen in een forse campagne.    

Veilig fietsgedrag aanleren

Om mensen veilig gedrag aan te leren, kun je bijvoorbeeld kijken hoe dat in bedrijven gebeurt. Zeker als het gaat om bedrijven met risico’s op ongevallen, zoals in industriële settings. Veiligheidskundigen en bedrijfsverpleegkundigen zijn daar de actieve professionals. Het begint bij goede uitleg en het maken van afspraken voor veilig werken. Je moet mensen goed voorlichten over wat risico’s zijn en wat veilig gedrag is. Welke beschermingsmiddelen er zijn en hoe ze die moeten gebruiken. En ze ervan doordringen dat hun eigen gedrag cruciaal is. Dat er grote risico’s zijn als ze dat niet doen. Het gaat soms om hele praktische en banale dingen. Zo was ik een keer bij een bedrijfsverpleegkundige die vertelde dat iedereen in dat bedrijf bij traplopen de leuning moet vasthouden. Dat voorkomt trapongevallen. Consequent zijn, dus iedereen moet het altijd doen én men wordt aangesproken als men het niet doet. Ook door collega’s. Dat is essentieel. Als we dat toch eens voor elkaar zouden krijgen in het verkeer!

De verkeersregels die we democratisch hebben vastgesteld, zijn er al! Hoe gemakkelijk wil je het hebben? Nu dus, wellicht via de Fietserspartij, aan de slag. En laat die partij vooral samenwerken met bijvoorbeeld de Fietsersbond, Veilig Verkeer Nederland en Doortrappen. Wat een sterk collectief wordt dat. Samenwerken met andere politieke partijen moet niet moeilijk zijn. Wie kan hiertegen zijn?   

Onderdeel van een campagne voor veilig fietsgedrag kan zijn dat je goede rolmodellen in beeld brengt. Mensen die al fietsend vaak in beeld zijn en laten zien wat veilig fietsgedrag is. Denk eens aan journalist en ex-wielrenner Marijn de Vries, Mathieu van der Poel, Leontien van Moorsel, wijlen koningin Juliana, Mark Rutte (waarom niet?). En natuurlijk ook niet-BN’ers, iedereen kan laten zien hoe het eruit ziet. Je moet de beeldvorming zo beïnvloeden dat veilig fietsen de positieve norm wordt. Ik ben er ook erg voor dat mensen elkaar kunnen en gaan aanspreken op onveilig gedrag. Net als in bedrijven en net als in de luchtvaart. Dat is nog een hele klus. Misschien kunnen ze daar een prijsvraag voor uitschrijven? Maar dan snel graag!

Referenties

Ha-Joon Chang. (2023). Economie om van te smullen. Nieuw Amsterdam.

Lidwien Dobber (2023). De mens egoïstisch? Wat een onzin. Trouw 18 maart 2023.

Doortrappen. Home | Platform Doortrappen 

Het programma Doortrappen is een initiatief van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, en wordt uitgevoerd door Twijnstra Gudde, bureau Ideate en met medewerking van partners als VVN, VeiligheidNL, BOVAG, Fietsersbond en vele anderen. 

Fietsinnovatielab | Amsterdam Bike City  

Jamal Ouariachi. (2023) Ecocide. Column. Trouw 25 maart 2023. 

• Geplaatst in: Veilig verkeer