Jeremia was een klokkenluider

Met ons koor zingen we een stuk van Thomas Tallis op een tekst van de klaagliederen van de profeet Jeremia, een bijbelboek. Tallis was een Engelsman, het stuk heet ‘Lamentations’. Lamentaties zijn klaagzangen of klaagliederen. Ons woord ‘Jeremiëren’ is afgeleid van Jeremia. 

Van Dale geeft als betekenis van lamenteren: ‘weeklagen, m.n. over onwerkelijk leed’. Dat laatste, dat het over onwerkelijk leed gaat, is een nieuw inzicht voor mij. Bij onwerkelijk leed begrijp ik dat het de klager dus om het klagen als zodanig gaat en dat het klagen niet in proportie is met wat er aan de hand is? En dat dat bij Jeremia dus ook aan de hand was?  

Hier wil ik meer van weten. Meestal denken mensen bij klaagliederen aan verdriet, ik ook. Maar nu ik er verder over nadenk, denk ik dat het dus niet zo eenvoudig is, dat er waarschijnlijk een dimensie bij zit die we niet meteen zien. Waarom zou een profeet als Jeremia, die het over de toekomst heeft, verdriet hebben? Verdriet gaat toch meestal over iets dat al is gebeurd? Of is dit nu net de essentie van het profeet-zijn dat het over de toekomst gaat?   

Wat wordt er over Jeremia geschreven?

Als ik zoek op internet, vind ik o.a. dat ene Baruch de hoofdstukken 1 t/m 24 van het boek Jeremia heeft opgetekend en daarin vertelt hij over Jeremia en zijn worstelingen met God, zijn roeping en het geloof. Met uitzondering van de delen van de hoofdstukken 19 en 20, zijn ze geschreven in de ik-vorm. Jeremia kreeg in 627 vóór Christus twee visioenen, waarin God waarschuwt “Van het noorden zal zich dit kwaad opdoen over alle inwoners des lands”. In het boek Klaagliederen, dat na het boek Jeremia komt, doet Jeremia uitgebreid zijn beklag over de val van Jeruzalem, zijn geliefde stad. Dit is wat ik hierover op Internet heb gelezen.

Waarschuwingen en beklag dus. Een profeet heeft én geeft een boodschap. En waarom hier dan waarschuwingen en beklag? Ik denk dat Jeremia de lezer wil wakker schudden. Hij is een profeet en die waren vaak ook ‘zieners’. Ze keken in de toekomst en die zag er dus volgens hem niet goed uit. Hij rouwt in 627 vóór Christus al om de val van Jeruzalem en de verwoesting van de tempel, die echter pas in 586 voor Christus zal gaan plaatsvinden. Die zich nog te voltrekken ramp is volgens de profetie dan geheel te wijten aan het gedrag van het volk Israëls: het zou een straf van God zijn voor hun zonden.

Als de boodschap van Jeremia zou worden opgepakt, dan is daar nog iets aan te doen. Dan moet er wél geluisterd worden en moeten mensen dus in actie komen om te voorkomen dat het die kant op gaat.

Het lijkt zo wel op de mensen die waarschuwen voor de klimaatveranderingen! De Club van Rome, die in 1968 werd opgericht (ik was toen 20) en in 1972 het rapport ‘Grenzen aan de groei’ uitbracht. Ik heb het als Prisma pocket al sinds die tijd in de kast staan. Ik kan me niet goed herinneren wat het boek met me deed, maar toch heb ik wel het idee dat ik toen al wist dat het belangrijk was. Tegelijk kon ik niet goed begrijpen om welke termijnen het ging, hoe urgent het eigenlijk was. Het was toch een beetje ver van mijn bed. Te politiek voor mij? Ik hield mij toen helemaal niet met politiek bezig. Het lijkt wel of ik nú pas echt begin te beseffen hoe belangrijk dit is, al heb ik geprobeerd in mijn leven wel keuzes te maken die de slechte prognose niet zouden versterken. Zo heb ik geen auto, reis in principe niet met het vliegtuig, tenzij het niet anders kan en ben ik al heel lang vegetariër.          

Klokkenluider

Terug naar Jeremia. Misschien zouden we Jeremia in deze tijd een klokkenluider noemen?  

Klokkenluiders zien misstanden, stellen die aan de orde, maar er wordt vaak niet naar hen geluisterd. Ze zijn zó bevlogen en zijn er zó van overtuigd dat er iets niet goed gaat en ze zien ook de negatieve gevolgen zo duidelijk voor ogen, dat ze nog harder aan de bel gaan trekken, steeds harder de klok gaan luiden. Helaas roepen ze zo weerstand op. Die weerstand kan allerlei oorzaken hebben. Het kan zijn dat degene die verantwoordelijk is voor de misstand, zich schuldig voelt en zijn of haar gezicht wil redden. Die gaat dan keihard ontkennen dat het zo erg is als de klokkenluider beweert. Ook zijn er vaak mensen die verantwoordelijk zijn voor de situatie, maar die niet van onrust houden. Stel dat de klokkenluider gelijk heeft (en ze voelen heus wel aan dat dat zo is), dan moet er een heleboel gebeuren, ze moeten hun werkprocessen misschien fors gaan veranderen en daar hebben ze helemaal geen zin in. En het kost geld dat ze daar niet aan willen uitgeven.     

Als er niet naar de klokkenluider wordt geluisterd, verandert er ook niets en de profetie komt dan juist uit. “Zie je wel!” denkt de klokkenluider, die inmiddels vaak weg is: ontslagen, weggepest, afgeknapt of weggegaan.

Arthur Gotlieb

De econoom Arthur Gotlieb werkte bij de Nederlandse Zorg Autoriteit. Jarenlang werkte hij daar met veel plezier totdat er andere managers kwamen. De cultuur veranderde. Arthur maakte zich zorgen. Hij zag veel dingen niet goed gaan. Hij zag bijvoorbeeld dat mensen op kosten van de overheid reisjes maakten die niet direct noodzakelijk waren. Hij wilde het openlijk aan de orde stellen, maar merkte al snel, dat dat niet werd gewaardeerd. Hij ging alles bijhouden in een zwartboek. Een citaat daaruit: “Ik zit in een situatie die zo absurd is, dat ik mij gedeisd houd. Vóór alles ben ik geschrokken van hoe slecht mensen kunnen zijn. Mijn verontwaardiging probeer ik te bedwingen. Als je toegeeft aan je boosheid, ga je lijken op datgene waartegen je vecht.” Aldus Arthur.

Arthur wordt beschreven als een toegewijde en zorgvuldige ambtenaar, maar ook een begaafd fotograaf en pianospeler. Een intelligente, gevoelige man met een scherp observatievermogen. Hij merkt dat zijn bazen hem kwijt willen. Hij wordt genegeerd, tegengewerkt en buitengesloten. Maar dat gaat hem opbreken. Hij wordt depressief en voelt geen uitweg. Begin 2014, als hij net weer aan het werk is gegaan, maakt Arthur zelf een einde aan zijn leven. Zijn zwartboek wordt door zijn broer aan journalisten van de NRC gegeven. In de loop van dat jaar wordt het in de NRC gepubliceerd en later in een boek. (Gotlieb, Dohmen & Westers, 2014) 

De publiciteit werkt dan wel. Het management van de NZA wordt vervangen, Arthur wordt al in december 2014 gerehabiliteerd. (NOS)   

Hoogbegaafde klokkenluiders

Het patroon dat ik bij Arthur zie, herken ik ook bij een aantal hoogbegaafden, die dingen zien die in hun ogen niet goed gaan en daar actie op willen ondernemen. In een onderzoek naar arbeidsconflicten van hoogbegaafden bleek het patroon van die conflicten er zo uit te zien: De hoogbegaafde observeert wat er niet goed gaat op het gebied van werkinhoud of -organisatie. De hoogbegaafde stelt dit aan de orde. Maar dat roept vaak weerstand op. Door de weerstand wordt de hoogbegaafde nog meer geprikkeld om er mee aan de gang te gaan, maar de leidinggevende gaat nog meer in de weerstand. Er ontstaat een loop, waar meestal de hoogbegaafde werknemer de dupe van is. (Van der Waal & Nauta, 2017); Van der Waal, Nauta & Lindhout, 2013).        

Bij hoogbegaafden die arbeidsconflicten hebben gehad (ik hoor daar zelf ook bij), zie ik veel elementen uit het patroon van de klokkenluider, al gebruiken we die benaming vaak pas als het om grote zaken gaat.

Hoogbegaafden die vertellen over die situaties van hun arbeidsconflicten, laten naar mijn mening merken dat ze moreel verontwaardigd zijn. Moreel, dat wil zeggen dat er volgens hen (belangrijke) waarden worden geschonden. Ook bij Arthur Gotlieb was het heel duidelijk dat morele grenzen waren overschreden. Hij zag en kon hard maken (via mails en allerlei stukken, die hij in zijn zwartboek vastlegde), dat managers in alle opzichten de grenzen overschreden van wat daar op het werk ethisch, maar ook juridisch, nog toelaatbaar was. Bijvoorbeeld het reis- en declaratiegedrag van de top van de NZA en het gebrek aan ICT-veiligheid bij de NZA (duizenden privacygevoelige dossiers bleken voor iedereen toegankelijk te zijn).

Als medewerker ben je uiteindelijk vaak de dupe, omdat de top het eigen gedrag in stand wil houden. Zij profiteren er namelijk van qua positie en financiën. De klokkenluider wordt ziek, wordt weggepest of gaat er op een andere manier uit. Een patroon dat ik vroeger al als bedrijfsarts signaleerde bij een aantal cliënten.

Klokkenluiden en weeklagen

Gaan klokkenluiders ook nu weeklagen net als Jeremia? Klokkenluiders in deze tijd hebben modernere middelen om hun observaties naar buiten te brengen. Ze beginnen vaak in de lijn bij hun leidinggevende, maar als die leidinggevende onderdeel is van het systeem waar je juist de misstanden ziet, dan werkt dat natuurlijk niet. Helaas proberen klokkenluiders nogal eens te lang door te gaan, waardoor ze hun eigen psychische gezondheid schaden. Een zogenaamd koud conflict kan jaren sudderen. We zien dan bijvoorbeeld burnout verschijnselen ontstaan, al dan niet gecombineerd met depressieve klachten. En terwijl je bij klachten van burnout in principe kunt herstellen in een paar maanden mits je daar goede begeleiding bij hebt, zien we in deze gevallen dat juist niet gebeuren. Het achterliggende verhaal houdt de klachten in stand en maakt ze soms erger. Het is dus geen simpele burnout.    

Soms gaan klokkenluiders naar buiten met hun verhaal. Maar dan weten ze eigenlijk al dat ze hun baan kwijt zullen raken. Sommigen doen dat daarom pas als ze met pensioen gaan.       

Huis voor klokkenluiders

Op internet vind ik dat er een huis voor klokkenluiders is. Op de site staat:

Het Huis voor Klokkenluiders draagt bij aan een integere samenleving. Met advies aan werknemers die bij maatschappelijke misstanden als ‘klokkenluider’ aan de bel trekken. Met onderzoek naar misstanden. Of met onderzoek naar de behandeling van een klokkenluider, die geen last mag hebben van zijn of haar melding van een misstand. En door overheden, semipublieke instellingen en bedrijven te stimuleren hun integriteit te bewaken.

Bron: Huis voor klokkenluiders

Dit is nieuw voor mij. Ik kan niet vinden wanneer ze zijn opgericht. Het is een kennisinstituut en ze hebben ook een netwerkfunctie. Ik zag een bericht in Trouw dat ik ook op hun website lees: ’Kabinet gaat klokkenluiders beter beschermen op basis van het Europese recht’. Het gaat om een wetsvoorstel waarin meer mensen onder de te beschermen personen gaan vallen, zoals ook vrijwilligers, stagiaires e.d.. Ik ben benieuwd hoe dat in de praktijk werkt.    

Wat werkt wel?

Jeremia waarschuwt. Hij huilt wel maar de functie van zijn tranen is niet alleen het uiten van verdriet, maar, zoals ik het zie, vooral een oproep tot actie. Hij wil geen troost, zoals anderen met verdriet wel willen. Jeremia wil dat zijn waarschuwing wordt opgepakt en dat het volk van Israël zich anders gaat gedragen. Zijn waarschuwing is echter tevergeefs.

Klokkenluiders van nu zijn vaak bij voorbaat in het nadeel. Ze zijn werknemer in een afhankelijke positie. Ze zitten altijd met het dilemma: als ik dit openbaar ga maken, gaat mijn kop eraf. En helaas zijn daar ook veel voorbeelden van.

Als het om kleinere zaken gaat, die je aan de orde wilt stellen om te verbeteren, verbeteringen, die prima door te voeren zouden zijn zonder dat iemand er gezichtsverlies door zou lijden, dan is er niet echt sprake van een klokkenluiders situatie. Ik denk dat je kans van slagen hebt, als je het met een vertrouwde collega bespreekt en samen bekijkt hoe je dit kunt implementeren. Veel hoogbegaafden hebben de drang om dingen te verbeteren die ze tegenkomen. Als je dat op een rustige manier doet (en niet als een tank, zoals ik zelf vaak deed….) dan werkt dat prima. ‘Masseren’, diplomatiek werken.

Bij grote zaken, waarin het echt om falend beleid gaat, is het niet zo simpel. Het vertrouwen in de organisatie is in het geding en als je dat aan de orde stelt, maak je jezelf niet geliefd. Jeremia meent dat de mensen zich anders moeten gaan gedragen, maar met die boodschap zijn de inwoners niet blij. Het gaat toch prima in hun ogen en waaróm zouden ze hun gedrag eigenlijk veranderen? Zo werkt dat ook in organisaties. Als je daar misstanden signaleert, word je daar zelf heel emotioneel van. Er worden bij jou belangrijke waarden geschonden. Er is sprake van falend beleid, maar soms gaat het ook om echte fraude en/of integriteitszaken. Als dat soort dingen naar buiten komen, gaat de kop van de verantwoordelijken eraf, zoals uiteindelijk in het verhaal van Arthur Gotlieb is gebeurd, bij hem helaas pas na zijn dood. De mensen die de misstanden hebben veroorzaakt doen er dus alles aan om de boodschapper tegen te houden.

Koesteren van klokkenluiders

Werkgevers zouden hun klokkenluiders moeten koesteren. Zo schreven Sijtzema & Van der Waal (2015) dat de Arthur Gotliebs te zien zijn als de dwarse denkers, waar je juist heel veel aan kunt hebben in je bedrijf.    

‘Dwarse denkers’ zijn degenen die een ander perspectief hebben dan gemiddeld. Ze zijn de ‘zieners’, die een analyse maken vanuit hun scherpe observaties. En als ze die observaties vertellen, doen ze dat niet om mensen kwaad te doen.     

Marguerite van den Berg, socioloog, die zich vooral met arbeid bezig houdt, zie ik ook als zo’n klokkenluider. Ik hoorde recent een interview met haar naar aanleiding van haar boek ‘Werk is geen oplossing’. Zij stelt aan de orde dat de huidige arbeidsverhoudingen maken dat veel mensen burnout klachten hebben, vermoeid zijn. Er is sprake van een gemeenschappelijke uitputting. Ze verbaast zich erover dat we dat met elkaar allemaal laten gebeuren. Ze is een voorstander van bottom-up bewegingen. Anders bereik je niks. Ze deelt verhalen over onzekerheid en over verzet. We moeten ons uit de houdgreep van werk bevrijden. En zij durft dat vanuit de zekerheid van een vaste aanstelling.   

Ik vind het ook moedig van haar. Zij hoort als universitair docent bij ‘de gevestigde orde’. Enerzijds geeft dat zekerheid, maar je wet nooit of jouw uitingen zich tegen je gaan keren. Ik voel met Van den Berg mee. Ik vind ook dat mensen zelf aan de bel moeten trekken, verbeteringen moeten van onderop worden gestimuleerd. Maar uit ervaringen van klokkenluiders weet ik ook dat het wel eens slecht met hen kan aflopen. Van den Berg heeft volgens mij wel een stijl die positief overkomt. Misschien kunnen we daar van leren? In het interview met Lex Bohlmeijer (De Correspondent, 2021) lacht ze vaak, een lach die naar mijn mening duidt op haar nieuwsgierigheid en verwondering. Haar diepgaande interesse in hoe mensen zich gedragen en hoe de wereld in elkaar zit en wat er gebeurt en kan gebeuren. Hoe zij haar verwondering verwoordt zonder een directe zondebok te benoemen vind ik ook een knappe prestatie. Er is natuurlijk geen directe zondebok. Het is een proces waar we zelf bij zijn en dat door gaat als we niets doen. Je kunt situaties alleen veranderen als je er middenin zit. Als je invloed hebt of invloed claimt. En daarvoor moet je het nooit alleen doen. Verzamel mensen die ook zien dat het niet goed gaat, vorm een beweging. Van den Berg is optimistisch over stakingen en protesten. Ze maken volgens haar echt het verschil.

Jeremia zou tevreden zijn met iemand als Van den Berg. Zij is ook bezorgd. Maar uit het op een andere manier. Ze benoemt het probleem, gaat niet in de slachtofferrol zitten. Ik denk dat haar kop niet gaat rollen. De oprechte verwondering, het stellen van vragen én humor zijn belangrijke ingrediënten. Ik vraag me nu af of dat Jeremia geholpen zou hebben, maar dat zullen we nooit weten. Gaat het lamenteren van Jeremia over onwerkelijk leed, zoals van Dale beweert? Wordt daarmee bedoeld, dat het leed er nog niet is? Jeremia heeft het al wel helder voor ogen volgens mij, daar is hij dan ook profeet voor.            

Referenties

De Correspondent (2021). Zolang je een baas hebt, zal je nooit vrijheid vinden. Interview van Lex Bohlmeijer met Marguerite van den Berg. Link: https://decorrespondent.nl/12801/zolang-je-een-baas-hebt-zal-je-nooit-vrijheid-vinden-zegt-deze-socioloog/902377718352-08ae9fdf

Gotlieb, A. Dohmen, J. & Westers, J. (red) (2014). Operatie ‘werk Arthur de deur uit’  Amsterdam: Bertram + de Leeuw. 

Huis voor klokkenluiders: https://www.huisvoorklokkenluiders.nl/

NOS nieuws 24 december 2014. https://nos.nl/artikel/2010525-nza-rehabiliteert-klokkenluider-arthur-gotlieb

Sijtzema, A. & Van der Waal, I. (2015). Koester de dwarse denkers, de Gotliebs. [Opinie]. NRC Handelsblad, 13 januari 2015. Zie: https://www.arbeidsmediation.nu/news_items/artikel-koester-de-dwarse-denkers-de-gotliebs  

Van den Berg, A. (2021). Werk is geen oplossing. Amsterdam University Press.

Van der Waal, I. & Nauta, N. (2017). Hoe kan ik leren van mijn conflicten en gebruik ik ze positief? Hoofdstuk 7 in: Nauta, N. & Van de Ven, R.  (red.) (2017). Hoogbegaafde volwassenen. Zet je gaven intelligent en positief in. Delft/ Utrecht: IHBV/ Big Business Publishers.

Van der Waal I, Nauta N, Lindhout R. (2013). Labour Disputes of Gifted Employees. Gifted and Talented International 28 (1&2), August and December 2013: 163-172. http://ihbv.nl/international/english/publications/

• Geplaatst in: Hoogbegaafdheid