Hoogbegaafden op zoek naar verbinding

♦ september 20, 2021 ♦ Een reactie plaatsen

Noks Nauta en Mirja Post

Wanneer we met (zeer) hoogbegaafden praten, komt vaak de term ‘verbinding’ naar voren. En dan vooral de zoektocht naar verbinding met gelijkgestemden. In dit blog beschrijven wij onze zoektocht naar het verschijnsel ‘verbinding’ zoals we dat zelf ervaren en zoals we andere hoogbegaafden erover horen.   

Een brug bouwen

Wanneer je aan een oever staat en naar de overkant wilt, is een brug de handigste en snelste verbinding. Als die brug er niet is, kun je overwegen er een te bouwen. Dat is best veel werk, maar stel je een klein stroompje voor en aan beide zijden een voorraad balken. Dan zou het toch moeten kunnen? Als jij aan één kant begint en de ander aan de overkant, dan is het zo gebeurd en kun je samen de brug bouwen.

Hoogbegaafden die behoefte hebben aan verbinding of juist een gebrek daaraan ervaren, kun je vergelijken met degenen die vanaf hun eigen kant een brug willen bouwen en dan zien dat de persoon aan de andere kant niet meedoet aan dat bouwen. Wat doe je dan? Blijf je het proberen in de hoop dat de ander wel mee gaat doen, bouw je zelf de hele brug of geef je het op en blijf je aan je eigen kant? En hoe kom je erachter of de ander wil meebouwen? Als je van tevoren al weet dat die dat niet wil of, om welke reden dan ook, niet kan, wat doe je dan?

De vreemde eend

Tijdens een HB-Café voor zeer hoogbegaafden kwam in de ervaringen de term ‘vreemde eend’ vaak voor. Als je je zo’n vreemde eend voelt, dan is dat meestal een negatief gevoel. Een eigen ervaring: Iedereen weet hier hoe hij of zij zich moet gedragen, maar ik niet. Ik ken mijn rol niet. Hoe weet ik nu hoe ik mee moet doen? 

Of een andere ervaring: ik zie eigenlijk wel hoe ik me zou kunnen gedragen om gestroomlijnd mee te doen. Dat kan ik ook wel als het moet, maar het voelt voor mij als een soort acteren. Een manier van contact die aan de oppervlakte blijft en waar je op zich wel plezier uit kunt halen, maar die snel vermoeit en je op den duur niet de mentaal-emotionele voeding geeft die je eigenlijk zoekt in contact. De ander kan het erg leuk vinden, maar zelf houd je het beperkt vol, ondanks de leuke aspecten er van. Vaak wordt het gesprek al snel saai omdat het voor jouw gevoel zo aan de oppervlakte blijft, of je moet te veel uitleggen. In de brugmetafoor: Die brug is voor de één dan soms volledig, terwijl het de ander opvalt dat de brug niet lang genoeg is, of alleen maar in de lucht blijft hangen met elastiekjes en plakband.  Een consequentie van zo’n soort brug kan zijn dat mensen je niet echt kunnen leren kennen. Daardoor kan het gebeuren dat ze je motieven en behoeften verkeerd begrijpen en met reacties komen die voor jouw gevoel niet kloppend zijn voor de situatie.

Vreemde eenden in de bijt schijnen ook voor te komen bij apen. Uit een recent onderzoek bleek dat apen die in een nieuwe groep geplaatst werden, sneller en beter geaccepteerd werden als zij gewoontes, die in de nieuwe groep voorkwamen, overnamen. Dat ging dan bijvoorbeeld om het imiteren van een gek loopje dat bepaalde apen in de nieuwe groep zich eigen hadden gemaakt. Het al of niet kopiëren van dat gedrag had ook effect op de lange termijn voor de positie van een aap in de groep.[1]

Misschien is de vreemde eend wel een heel mooi dier. Als je bijvoorbeeld een plaatje ziet van een mandarijneend, is dat wel een ‘vreemde’ eend, in de zin van dat je die niet zo vaak ziet, maar je ziet als kijker en zeker als vogelkenner meteen hoe prachtig die is. Bij hoogbegaafden kan dat ook zo zijn. Ze zijn veelkleurig en hebben veel verschillende kanten. Maar zelf zien ze dat niet altijd. Hun zicht op zichzelf is vertroebeld of vervaagd. Ze zien dan alleen de negatieve kanten, de verwijten en kritische opmerkingen van anderen. En dan ga je die ook geloven zonder dat je objectief in de spiegel kijkt en de mooie kanten ziet.  

Wat is verbinding/ verbondenheid?

Dirk de Wachter (Oosterom, 2019) benoemt verbondenheid als wezenlijk voor de mens. Vanuit zijn praktijkervaring als psychiater schrijft hij: 

“Wij bestaan in het samen zijn. Wanneer mensen zich niet meer met anderen verbonden voelen, valt de bodem onder hun bestaan weg en zijn gevoelens van leegte, depressie en eenzaamheid het resultaat.” 

Kan dit zijn wat hoogbegaafden bedoelen als ze zeggen dat ze gevoelens van leegte ervaren? Als we daar meer over willen weten zouden we ze daarop gericht moeten bevragen. Een interessant onderzoeksidee.

Jeannette Rijks, eenzaamheidsexpert, schrijft in haar boek ‘De eenzaamheidsparadox’, dat er drie dimensies zijn van verbondenheid:

  • Van jezelf houden
  • Je verbonden voelen met anderen
  • Je relatie met het Grotere Geheel

Als je op één van die dimensies een tekort hebt, kan dat leiden tot eenzaamheidsgevoelens. Het is echter een utopie om te denken dat je in elk van die drie dimensies altijd alle relaties vindt die je begeert, schrijft Rijks. Haar visie op eenzaamheid is dat eenzaamheid het fysiek ervaren gebrek is aan gezonde patronen van verbinding met andere mensen. “Wat zijn dan gezonde patronen?” is de vraag die bij ons opkomt. Dat is natuurlijk per persoon verschillend, maar de basis voor gezonde patronen ligt volgens ons in het principe van de veilige hechting, waar we straks nader op ingaan.

Is een mens een groepsdier?

De mens is geëvolueerd als groepsdier (overigens iets anders dan een kuddedier). Natuurlijk heeft de één een sterkere terugtrekbehoefte dan de ander. Maar een gebrek aan werkelijke verbondenheid kan toch lijdensdruk te veroorzaken.

Bij dieren wordt hun welzijn soms uitgedrukt in de mate waarin ze natuurlijk gedrag kunnen vertonen. Zonder sociale verbinding kun je als mens eigenlijk geen natuurlijk gedrag vertonen.

Je zou sociale verbinding misschien heel grofweg kunnen opvatten als bestaande uit een emotionele component en een geestelijke component, die bij elkaar meer zijn dan de som van de delen. Misschien voel je de één goed aan op emotioneel niveau en kun je met een ander op intellectueel vlak beter uit de voeten. Maar daar waar die samenvallen, kan er een diepere ervaring in het contact ontstaan. Je hoeft dat niet met iedereen te hebben. Maar fijn is het wel. Het kan veel vrijheid in het contact geven – omdat je niet de ene of de andere behoefte steeds hoeft te onderdrukken. Zijn er te weinig mensen met wie je in dat overlappingsgebied kunt komen, dan is het niet zo gek als dat gevoel van leegte ontstaat.

Helemaal geen aansluiting

En dan zijn er ook hoogbegaafde mensen (soms zeer hoogbegaafd) die helemaal geen contacten kunnen vinden, op emotioneel noch intellectueel niveau. We kunnen  ons voorstellen dat sommigen van hen dan als cliënt in de ggz komen, met DSM classificaties die niet laten zien dat hoogbegaafdheid een rol speelt. (Zie ook Emans, 2017.) Daar zitten nogal wat ‘blinde vlekken’: hoogbegaafden die zelf niet weten dat ze die kenmerken hebben en hulpverleners die er niet aan denken. Dan zien wij soms hoogbegaafden die de aard van het probleem niet kunnen analyseren en hulpverleners, die vaak geen kennis hebben van hoogbegaafdheid en er ook niet de vinger op krijgen.

We horen ook wel verhalen van hoogbegaafden waarin ze hun aansluitingsproblemen vooral aan anderen toeschrijven (externaliseren) en zo ook veel conflicten hebben. Maar daar zijn er ook bij met een onbekend en onbehandeld jeugdtrauma. Zij weten dan niet op wat voor manier trauma een ernstige hindernis kan zijn voor het hebben van sociale contacten.

Eenzaamheid als trauma

Er zijn mensen die zich al vroeg in hun leven eenzaam voelen. Soms door concrete aanleidingen, soms door hun persoonlijkheid (een gevoelig kind) en uiteraard door de combinatie daarvan. En dat horen we ook van sommige hoogbegaafden. Hun gevoelens van eenzaamheid zijn er dan al op jonge leeftijd. Dat horen we van ouders, maar ook van hoogbegaafde volwassenen als ze terugkijken op hun jeugd.        

Zoals Jeannette Rijks schrijft, zorgen gevoelens van eenzaamheid voor schade in de hersenen en daarmee zijn het dus traumatische ervaringen. We weten dat die niet zomaar overgaan en dat er voor sommigen echt professionele hulp nodig is.   

Verbinding met anderen

Wat doe je als de brug er niet is en je wilt toch verbinding? Er zijn hoogbegaafden die dan gaan zoeken naar mensen die op hen lijken. Zodat zij niet altijd in hun eentje die brug hoeven te bouwen. Dat is logisch. Bij vriendschappen en relaties is ‘gelijkheid’ een grote factor. Relaties ontstaan vaak al op school of op vervolgopleidingen. Mensen leren elkaar kennen in verenigingen waar je dezelfde hobby uitoefent (sport, muziek).

In verenigingen van hoogbegaafden voelen we vaak snel verbinding. Hier is het soort mensen bij wie je je geen vreemde eend in de bijt voelt. Waar je je thuis en veilig voelt. Waar je mag zijn en doen zoals je bent. Toch zijn er ook hoogbegaafden die dat niet hebben, of die dat in eerste instantie wel hebben en er dan later achter komen dat ze ook hier niet echt passen. Wat doe je dan? Je kunt je dan extra verloren voelen. 

Bij hoogbegaafde senioren is verbinding en het je verbonden voelen ook een belangrijk thema. Daarom is er een apart hoofdstuk over geschreven in het boek ‘Hoogbegaafde senioren’ (Schuurman – van der Heyden & Nauta, 2020). Verbondenheid als persoonlijke behoefte wordt beschreven, maar ook het begrip ‘hechting’. Wanneer de hechting in de vroege jeugd niet optimaal is verlopen, dan zien we dat relaties met anderen ook problematisch kunnen verlopen.

Hechting

In de zoektocht naar mogelijkheden voor een veiliger hechting kunnen we bijvoorbeeld kijken naar wat Jakob van Wielink vanuit de School voor Transitie hierover zegt en schrijft. In de ontwikkeling van de Transitiecirkel[2] (Van Wielink, Wilhelm & van Geelen-Merks, 2017) bouwen de auteurs voort op het werk van Kohlrieser, Goldsworthy & Coombe (2012). Ze vragen daarbij: Wie waren/zijn onze hechtingsfiguren in wie wij goedkeuring en waardering ervaren? Hebben zij ons een balans van uitdaging en veiligheid voorgeleefd? Hebben wij van daaruit voldoende zelfvertrouwen kunnen opbouwen om ons te ontwikkelen? 

Van Wielink (Veldman, 2017) vertelt over hoe zijn ouders hem zagen: “Zij zagen een jongen die met vragen rondliep over er bij horen en er niet bij horen, een jongen met vragen rondom geloof en met een groot verlangen om zich spiritueel verbonden te weten.”

Van Wielink benoemt zelf ‘hechting’ (hij bedoelt hier volgens ons het proces om te komen tot ‘veilige hechting’) als het je ‘van binnen veilig voelen’ in relatie tot externe hulpbronnen, zoals een leraar die je het aangaan van risico’s heeft kunnen leren of een plek waar je bent geweest of muziek die je opzet om rust en inspiratie te vinden. Een veilige hechting vindt plaats op identiteitsniveau, Van Wielink noemt verandering op dat niveau ‘transitie’. (Veldman, 2017) 

Zogenaamde secure bases worden volgens van Wielink (Veldman, 2017) in eerste instantie bij een kind gevormd door mensen die ons van jongs af aan veiligheid en vertrouwen leren voelen. Van daaruit kun je dan risico’s leren aangaan. In de dialoog tussen ouders en kinderen leren kinderen dat kwetsbaarheid en emoties de toegang zijn tot leren en ontwikkelen. Goede leiders met zulke secure bases kunnen veel meer van hun potentieel inzetten (Kohlrieser et al., 2012).

Het ‘veilige basis’-principe geldt natuurlijk ook voor hoogbegaafden. Wij zien dat die secure bases bij een aantal hoogbegaafden om allerlei verschillende redenen niet ontwikkeld kunnen zijn. Dat kan bijvoorbeeld zo zijn als de ouders zelf hoogbegaafd zijn en dat ook niet hebben geleerd. Met alle negatieve gevolgen van dien. Want probeer op latere leeftijd maar eens secure bases te vormen die je nooit hebt ontwikkeld. 

Verbinding met jezelf

Terug naar de drie dimensies van verbondenheid die Rijks beschrijft. Is verbondenheid met anderen de belangrijkste behoefte én geldt dat voor iedereen? Kan het ook zijn dat het in eerste instantie kan helpen om meer van jezelf te gaan houden? Voor sommigen mensen kan dat een eye-opener zijn. Dat dat niet alleen mag, maar zelfs noodzakelijk is! Je kunt dat voor jezelf ontdekken, of er professionele hulp bij zoeken. Je bent daar niet de enige in. Er zijn therapieën die daar speciaal op gericht zijn, zoals PRI, Past Reality Integration (Bosch).

Het kan ook zijn dat je juist merkt dat jij vooral behoefte hebt aan de verbinding met het Grotere Geheel. Dat is een belangrijke ontdekking in jouw zoektocht. Want als je die behoefte herkent, is het wellicht ook het begin van daar iets mee gaan doen. Misschien ga je je behoefte aan verbinding anders bekijken en zie je concrete mogelijkheden.

Verbinding met het Grotere Geheel

Zo kennen we mensen die zich zijn gaan bezig houden met thema’s die voor hen heel belangrijk zijn, zoals milieu of geschiedenis of wat dan ook. Omdat ze zich daarin dan verbonden voelen met het grotere geheel, staan ze ook meer open voor andere contacten met bijvoorbeeld mensen die datzelfde doen. Wie bevlogen is en zich inzet voor haar of zijn ideaal, krijgt daarmee een beter zelfgevoel.

We kennen ook (hoogbegaafde) mensen die in hun zoektocht naar het grotere geheel bewust middelen zijn gaan gebruiken die bewustzijnsverruimende werking hebben. Psychedelica (zoals bijvoorbeeld psilocybine) kunnen het gevoel geven van een diepgaande ervaring van verbondenheid met het grotere geheel, en dat gevoel, zo vertellen zij, blijft ook nog lang na de trip in de rest van hun leven (positief) doorwerken. Zulke ervaringen kunnen in overleg met artsen op een verantwoorde manier worden uitgevoerd, al willen we ze niet specifiek aanraden omdat er ook risico’s aan zijn verbonden.

Verwachtingen bijstellen

Eén van de manieren om niet steeds teleurgesteld te worden, is het bijstellen van je verwachtingen bij verbindingen met anderen. Niemand kan voor 100 procent bij jou ‘passen’. Dat hoeft geen probleem te zijn, dat andere deel kun je dan bij anderen halen. En dat is ook verrijkend. Verbinding met meerdere mensen zorgt voor een steviger vangnet. Als het met de één niet lekker loopt, kun je daar met een ander over praten, die misschien wel een goed inzicht heeft. Je leert meer van meer mensen.

Zelfbeeld

Een voorwaarde voor het van jezelf houden, weten dat je voldoet en genoeg bent voor gezonde relaties, is een positief zelfbeeld. En anderzijds werkt de ervaring van gezonde relaties juist weer als een stimulans voor het meer van jezelf gaan houden. Mensen met psychische problemen die een steunende partner hebben, gaan vaak sneller vooruit.

Een persoonlijke ervaring: als je gaandeweg steeds beter ziet wat de oorzaken zijn van ervaringen van vervreemding en niet-verbondenheid, kan verbinding makkelijker worden. Je ziet scherper wat je nu eenmaal wel en niet kunt verwachten, en welk soort verbinding je waar kunt halen. Of je ziet waar het volstrekt zinloos is om er naar te zoeken –dat scheelt teleurstelling en frustratie en kan meer rust geven. En dat heeft ook invloed op je zelfbeeld en je beeld van anderen.

Epiloog

Bruggen bouwen is soms lastig en vaak een permanent werk in uitvoering. Maar er valt wel aan te sleutelen. Door bijvoorbeeld het fenomeen goed bij jezelf te onderzoeken en te ontleden: hoe bouw je zelf bruggen? Zie je verschillende categorieën bruggen? Welke bruggen heb jij zelf eigenlijk nodig om je goed te kunnen voelen? Bij welk soort bruggen ontstaan er vaak steeds weer problemen? Wat is de aard van die problemen precies? Wat zou jou concreet kunnen helpen om de bruggen toch te bouwen, of om plekken te vinden waar het bruggen bouwen misschien wel veel makkelijker gaat? in welke situaties weet je eigenlijk van te voren al dat het zinloos is om een succesvolle brug te verwachten, zodat je je daar op kunt instellen?

Een beetje acceptatie kan (deels) ook rust brengen. Als je ver afwijkt van het gemiddelde, is het statistisch gezien nu eenmaal een grotere uitdaging om gelijkwaardige verbindingen te maken. Daar heb je zelf niet voor gekozen. Als je dat eenmaal als een gegeven aanvaardt (en er misschien zelfs een beetje vrede mee kunt sluiten), wordt het misschien makkelijker om bewust beslissingen te nemen over wat je er mee wilt.

Natuurlijk wil dit niet zeggen dat het met wat denkwerk wel opgelost is. Ook zit niet iedereen in dezelfde situatie. De één komt meer hindernissen tegen dan de ander. Het blijft altijd een werk in uitvoering. Maar reflectie, analyse, onderzoek en experiment kunnen soms wel tot een fundamentele verschuiving in perspectief leiden. Of de ontdekking van nieuwe mogelijkheden om bruggen te bouwen.

Auteurs

Noks Nauta studeerde geneeskunde en psychologie. Ze was medeoprichter en is thans ere-bestuurslid van het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen (IHBV). Ze verzamelt sinds 2001 kennis over hoogbegaafde volwassenen en senioren, geeft daar presentaties over en schrijft artikelen en boeken.

Mirja Post studeerde filosofie, bouwkunde en antropologische archeologie. Ze volgt thans een opleiding voor kerntalentenanalist. Samen met Noks Nauta geeft ze presentaties over zeer hoogbegaafden. Ze is Nederlands contactpersoon van de Triple Nine Society https://www.triplenine.org/Default.aspx

Literatuur

Bosch, I. Diverse publicaties. Zie: https://www.pastrealityintegration.com/nl/ 

Emans, B. (2017). Hulpverlening schiet vaak tekort. Talent, februari 2017, pp 20-23.

Kohlrieser, G., Goldsworthy, S. & Coombe, D. (2012). Care to Dare – Unleashing Astonishing Potential Through Secure Bases. San Francisco: Jossey Bass.

Oosterom, R. (2019). ‘Wees wat vaker elkaars psychiater, pak elkaar vast’. Interview met Dirk de Wachter. Trouw, 16 oktober 2019.

Rijks, J. (2020). De eenzaamheidsparadox. Van Gompel-Svacina.

Schuurman – van der Heyden, M. & Nauta, N. (2020). Verbonden zijn met anderen. Hoofdstuk 11 in : Nauta, N. & Schouwstra, I.  (red.) (2020). Hoogbegaafde senioren. Van Gompel-Svacina/ IHBV. https://ihbv.nl/hoogbegaafde-senioren-boek/

Van Wielink, J., & Wilhelm, L. (2017). Secure bases als bedding voor talent. In: Schreuder, R., et al. (201) Themacahier Management Development, sturen zonder strepen, Tijdschrift voor talent- en managementontwikkeling, zomer 2017. Zie: https://www.jakobvanwielink.com/app/uploads/Secure-Bases-als-Bedding-voor-Talent-MD-Zomer-2017.-Van-Wielink-en-Wilhelm.pdf

Veldman, I. (2017). Secure bases I. We zijn onvoldoende met elkaar in dialoog over onze pijnlijke ervaringen. Interview met Jacob van Wielink, oktober 2017, oprichter van De School van Transitie, met toestemming van Jacob van Wielink overgenomen van de site NieuwWij, multimediaal Platform van Stichting NieuwWij. https://www.nieuwwij.nl/interview/fundamenteel-onvoldoende-dialoog-pijnlijke-ervaringen/

[1] https://www.volkskrant.nl/wetenschap/chimpansee-kopieert-maf-loopje-om-erbij-te-horen~b1283f6b/

[2] Deze Transitiecirkel bestaat uit: contact maken, hechten, intimiteit delen, afscheid nemen, rouwen en betekenis geven als fundament.

Plaats een reactie