noksnauta

Bij hoge intelligentie juist niet vaker psychische stoornissen

noksnauta ♦ december 28, 2023 ♦ 2 reacties

Met alle aandacht voor de psychische gezondheid van hoogbegaafden (waar ik zelf ook al bijna 25 jaar aan meewerk) zou je bijna vergeten dat hoogbegaafdheid, de beschrijving van mensen met een hoge intelligentie, juist bestaat uit kenmerken die iemand kunnen beschermen tegen psychische stoornissen. Maar is dat ook zo? Tot nu toe was er niet veel onderzoek waar we ons op konden baseren. Recent kwam er een methodologisch goed artikel waaruit blijkt dat mensen met een intelligentiescore in de bovenste 2% inderdaad minder vaak psychische stoornissen hebben.

Voor sommige mensen een uitkomst die ze niet hadden verwacht, voor mij juist een bevestiging van wat ik al wist,

Wat is intelligentie?

Al wordt hier vaak over gediscussieerd, er is wel degelijk ruime consensus over wat intelligentie is, namelijk: het vermogen tot leren, redeneren en complexe ideeën aankunnen.

Begin twintigste eeuw kwam er in Frankrijk aandacht voor het meten van intelligentie, om bij kinderen die het op school niet goed deden, een instrument te hebben om ze beter te kunnen begeleiden. Het ging toen dus om zichtbare schoolprestaties. De testen van Alfred Binet zijn later op de Stanford Universiteit in de USA bewerkt tot de Stanford-Binet test. Pas later in de 20^e eeuw is men de testen ook gaan gebruiken voor de bovenkant van het IQ spectrum en werden ze als selectie instrument voor banen ingezet. In Nederland is lange tijd intelligentie onderzoek door de Rijks Psychologische Dienst verricht bij mensen die solliciteerden naar functies in de hogere schalen. Ook in het leger is dat veel gedaan. Ik ken iemand met een LTS opleiding, zijn vader was huisschilder, zijn moeder dienstbode, die door zo’n test erachter kwam dat hij, en dat tot zijn grote verrassing, hoog intelligent was.         

Longitudinale onderzoeken van Terman en Lubinski

Lewis Terman heeft in de USA in de twintigste eeuw een groep kinderen met een hoge intelligentie jarenlang vervolgd. De groep werd in 1921 samengesteld en is door Terman 35 jaar onderzocht en beschreven in rapporten. Zolang er nog mensen van deze groep in leven en vindbaar zijn, houdt de Stanford Universiteit dit onderzoek gaande.  

In die tijd bestond er het beeld dat intelligente kinderen fysiek zwak waren en sociaal niet vaardig. Terman vond juist het omgekeerde. Ze waren gezonder, langer, beter lichamelijk ontwikkeld en sociaal beter aangepast dan gemiddeld. Ze hadden over het algemeen zeer succesvolle banen.  

Onderzoek door o.a. Lubinski & Benbow (2020) die jongeren met een hoge SAT score vervolgden, steunt deze uitkomsten. Zo’n longitudinaal onderzoek is sterk, vooral als het een random groep is, dus zonder selectie vooraf. Deze genoemde onderzoeken voldeden daar niet 100% aan. De kinderen waren immers bekend met een hoge intelligentie en daar was een aanleiding voor. De kinderen die niet getest waren, kamen er niet in voor.   

De harmony en de disharmony hypothesen

Jarenlang heersten er twee visies naast elkaar. De ‘negatieve’ visie dat hoogbegaafden juist vaker problemen hebben. Door hun anders zijn vinden ze het lastig om zich thuis te voelen in groepen niet-hoogbegaafden. En daar komen ze van jongs af aan vanzelf in terecht. Op school bijvoorbeeld. De andere visie is de positieve: hoge intelligentie (het vermogen tot leren, redeneren en complexe ideeën aankunnen) betekent juist dat je je goed kunt aanpassen aan verschillende omstandigheden. In Engelstalige literatuur noemt men deze twee visies de disharmony hypothesis en de harmony hypothesis (Neihart, 1990).         

De verschillen zitten hem in de selectie van de onderzoeksgroep. Een onderzoek onder Mensaleden betreft zeker geen representatieve steekproef van hoogbegaafden. Zo is er een artikel van Karpinski et al in het prestigieuze tijdschrift Intelligence, waarin alleen Amerikaanse Mensaleden zijn bevraagd. Daar werden veel psychische klachten gerapporteerd. Er was echter geen controlegroep en zoals gezegd, de onderzoeksgroep was beslist niet representatief voor hoogbegaafden in het algemeen. De methodologische kritiek, die we met enkele mensen over dat artikel schreven, heeft niet voorkomen dat het nog steeds breed wordt geciteerd als de werkelijkheid … Dat krijg je als ergens weinig onderzoek over beschikbaar is. En vergeet niet dat hoogbegaafdheid inmiddels voor heel wat coaches een ‘verdienmodel’ is geworden. 

Psychotherapeut Judith Schlesinger maakt in haar boek uit 2012 korte metten met de mythe van de mad genius. Ze bestudeerde levens van vele kunstenaars en toont aan dat creativiteit (een kenmerk van veel hoog intelligente mensen) niet samengaat met gekte (nou ja, een psychische stoornis).

Russell Warne schreef in zijn boek In the know (2020) op basis van veel literatuur, dat het overduidelijk is dat een hogere intelligentie voordelen heeft wat betreft opleiding en carrière. En dat er ook geen sprake is van een drempel waarboven er geen voordeel meer zou zijn. Een hoge intelligentie is natuurlijk geen garantie op succes bij een individu, maar statistisch is het beslist een positieve factor.   

Onderzoek doen naar hoogbegaafden is lastig

Onderzoek doen naar hoogbegaafden in het algemeen is methodologisch lastig. Hoe kom je aan een aselecte steekproef van hoogbegaafden? De hoogbegaafden die we in het vizier hebben, zijn vaak ergens tegenaan gelopen en gaan dan uitzoeken wat er met hen aan de hand is. Die groep is als het ware een negatieve selectie. Dat geldt ook voor mensen die lid zijn van een organisatie van hoogbegaafden (daar hebben we ook aanwijzingen voor dat ze vaker lid worden vanwege knelpunten die met de hoge intelligentie te maken heeft) en het geldt voor mensen die naar bijeenkomsten voor (mogelijk) hoogbegaafden gaan.

Kunnen we dan wel uitspraken doen over hoogbegaafden in het algemeen? Nee, niet op grond van die onderzoeken.     

Recent gepubliceerd onderzoek

In een artikel in het tijdschrift European Psychiatry rapporteren Camille Michèle Williams en medeauteurs (2023) dat er bij mensen met een hoge intelligentie niet vaker psychische ziekten voorkomen dan gemiddeld. Angststoornissen en PTSS komen zelfs minder vaak voor. Het onderzoek is gedaan in een grote populatie mensen in Groot-Brittannië, een Biobank. Dat is een grote prospectieve studie met data van meer dan 500.000 mensen die tussen 2006 en 2011 geworven zijn, toen ze tussen de 40 en 69 jaar waren. Er zijn gegevens opgeslagen over fenotype, genotype en neuroimaging (beeldvormend onderzoek van de hersenen). Er zijn bij deze mensen ook korte cognitieve tests afgenomen, die een hoge correlatie hebben met gevalideerde intelligentietesten. Op basis van de uitkomsten is de onderzoeksgroep van dit onderzoek (N= 236.273) verdeeld in drie groepen: g-factor tussen plus en min 2 SD van het gemiddelde (de gemiddeld intelligenten), g-factor 2 SD boven het gemiddelde (de hoog intelligenten) en hoger en g-factor 2SD onder het gemiddelde en lager (de verstandelijk beperkten). De groep plus 2SD  bestond uit 16.137 mensen, dat is 6,2% van het totaal. De groep min 2SD bestond uit 9291 mensen, 3,6% van het totaal.

Gegevens werden meegenomen vanuit zelf ingevulde vragenlijsten en medische diagnoses. Zo werden 32 fenotypes onderscheiden. Die werden ingedeeld in de volgende groepen: psychische ziekten (zoals gegeneraliseerde angst, bipolair, depressie, PTSS); trauma (zoals mishandeling op verschillende leeftijden); fysieke aandoeningen (zoals astma, eczeem, bijziendheid); en trekken (zoals homoseksualiteit, ochtend/avondmens, slapeloosheid). 

In 15 fenotypen werd een verschil gevonden tussen de plus 2SD groep en de gemiddelde groep en in 12 fenotypen een verschil tussen de min 2SD groep en de gemiddelde groep.

Mensen in de hogere intelligentie groep hadden significant minder vaak: trauma catastrophic, sociale isolatie, trauma stressoren als kind en als volwassene, gegeneraliseerde angst, PTSS, kindermishandeling en ze hadden een lagere neuroticisme score.

Mensen in de hogere intelligentiegroep hadden wel significant vaker eczeem, allergieën en bijziendheid.  Ze hadden vaker ooit cannabis gebruikt, en vaker homoseksuele contacten gehad.  

In de discussie werd aangehaald dat uit het onderzoek dus een heel ander beeld komt dan bijvoorbeeld uit het onderzoek van Karpinski et al. (2018). Helaas wordt dat artikel, dat methodologisch zeer zwak is, al langere tijd breed gedeeld en heeft veel aandacht in de media gekregen. Zo worden vooroordelen en mythes over hoogbegaafden gevoed.           

Statistiek en bias

Veel uitspraken over hoogbegaafden zijn gebaseerd op individuele gevallen. Op mensen met wie het niet goed gaat, en dus vind je onder die mensen veel vaker psychische klachten en stoornissen. De hoogbegaafden met wie het wél goed gaat, zijn niet in beeld. Die noemen zichzelf vaak ook niet hoogbegaafd. Dat is precies wat er met de studie van Karpinski aan de hand is. Die is uitgevoerd onder Mensaleden in de USA. Wel een groep op intelligentie geteste mensen, maar zeker niet representatief voor hoogbegaafden.

Als je probeert een random groep hoogbegaafden te vinden heb je grote aantallen nodig om een voldoende aantal hoogbegaafden (zij vormen immers per definitie maar 2% van de populatie) te krijgen. De door Williams onderzochte groep is niet geselecteerd op intelligentie, maar wel groot genoeg om de hoog intelligenten te vergelijken met de anderen. Dan komt er dus een heel ander beeld uit.

Voor sommige mensen is het lastig om hun eigen observatie van individuen en van zichzelf te nuanceren in het grotere geheel. Als je zelf zwanger bent, zie je opeens heel veel zwangeren …. Bias noemen we dat.

Waarom hebben sommige hoogbegaafden dan wel psychische problemen en stoornissen?

Uitspraken over groepen zeggen niet direct iets over individuen. Als ik me een beeld vorm van de hoogbegaafden met psychische problemen en stoornissen die ik in 24 jaar heb gezien, en van wie ik hun verhalen heb gehoord, dan zie ik o.a. de volgende factoren meespelen:

• Bijna de helft van alle Nederlanders heeft ooit in het leven een of meerdere psychische aandoeningen gehad. (Cijfers van Trimbos Instituut) Hoogbegaafden hebben gemiddeld wel minder vaak een psychische stoornis maar ze zijn er natuurlijk niet immuun voor.
• Als je opgroeit in een gezin waar je hoogbegaafdheid niet wordt begrepen, dan kan dat schadelijk zijn. Soms begrijpen je ouders je niet omdat zij  niet hoogbegaafd zijn, maar soms zijn ze wel hoogbegaafd en hebben ze daar zelf niet mee leren omgaan.  
• Als je zelf niet weet dat je hoogbegaafd bent, en niet leert omgaan met je kenmerken van hoogbegaafdheid in een niet-hoogbegaafde wereld, houd je vaak het idee dat je anders bent en niet OK.  Sommige hoogbegaafden voelen zich juist heel dom.  
• In het onderwijs is er wel aandacht voor hoogbegaafdheid maar afgaand op de verhalen nog net voldoende.   
• Vaak zie ik onder de uitvallers en mensen die hulp zoeken nogal wat zeer hoogbegaafden (145plussers). (Nauta, 2019) Hier is nog veel minder over bekend dan over hoogbegaafdheid in het algemeen. We weten dus ook niet of de zeer hoge begaafdheid hier een factor bij is. Het is speculatief.

In de GGZ weet men nog bijna niets van hoogbegaafdheid, al zijn er inmiddels wel mensen binnen de GGZ die er kennis over hebben en die verspreiden. Wie hulp zoekt in de GGZ krijgt vaak een DSM classificatie om de hulp te kunnen financieren. Onterechte classificaties bij hoogbegaafden komen dus voor. Dat vertellen ze zelf ook. Ze kunnen overigens ook vragenlijsten ’manipuleren’ om een bepaalde classificatie te krijgen. Een zorgelijke ontwikkeling.

Bij hoogbegaafden die meer weten van wat hoogbegaafdheid is en hoe je ermee om kunt gaan, ‘verdwijnen‘ dan ook symptomen, zo vertellen ze. Er zijn er die na het lezen van boeken over hoogbegaafdheid en/of het bezoeken van een HB-Café veel meer van zichzelf begrijpen. Vaak heeft men dan geen hulp nodig of zijn een paar coachgesprekken voldoende om weer op de rit te komen (Nauta & Ronner, 2007, heruitgave 2023).

Referenties

Karpinski, R.I., Kolb, A.M.K., Tetreault, N.A., & Borowski, T B. (2018). High intelligence: A risk factor for psychological and physiological overexcitabilities. Intelligence, 66. doi:10.1016/j.intell.2017.09.001. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0160289616303324

Lubinski, D. & Benbow, C. (2020). Intellectual Precocity: What Have We Learned Since Terman? Gifted Child Quarterly. Vol 65. July 28, 2020. https://doi.org/10.1177/0016986220925447

Nauta, N. (2019) Twee blogs:

Nauta, N. & Ronner, S. (2023). Ongeleide projectielen op koers. Utrecht: Big Business Publishers. Ongeleide projectielen op koers – Betere BoekenBetere Boeken

Neihart, M. (1999). The impact of giftedness on psychological well-being: What does the empirical literature say? Roeper Review, 22(1), 10–17. doi:10.1080/02783199909553991

Schlesinger, J. (2012). The Insanity Hoax. Ardsley-on-Hudson, NY: Shrinktunes Media.

Terman, zie : Genetic Studies of Genius – Wikipedia

Trimbos Instituut: Cijfers psychische gezondheid – Trimbos-instituut

Warne, R.T. (2020). In the Know. Cambridge: Cambridge University Press.

Williams, C.M., Peyre, H., Labouret, G., Fassaya, J., Guzmán Garcia, A., Gauvrit, N. & Ramus, F. (2023). High intelligence is not  associated with a greater propensity for mental health disorders. European Psychiatry.

Lees het gehele onderzoeksartikel hier:

High intelligence is not associated with a greater propensity for mental health disorders – PMC (nih.gov)

Een kleuter wordt lid van Mensa

noksnauta ♦ februari 11, 2023 ♦ 2 reacties

In januari van dit jaar verscheen op allerlei plekken een bericht dat Teddy van 4 jaar lid was geworden van Mensa in Engeland. Hij zou het jongste lid ooit zijn dat is toegelaten, hij was nog maar 3 toen hij getest werd. Maar in een ander bericht stond dat er in Amerika vorig jaar een meisje van 2,5 lid was geworden. Dus hij was niet de jongste. Zijn IQ werd geschat in/ boven het 99,5^e percentiel. Dat is ruim boven de toegangseis van Mensa (98^e percentiel). De intelligentie van dit kind valt bijna in de range van zeer hoogbegaafd 145+, zeer hoogbegaafd, wat is dat dan? | noksnauta (wordpress.com) Bij het testen op die leeftijd kan men uiteraard ook aan lage kant scoren. (Te hoog scoren kan niet.)

Ik kreeg dit bericht van allerlei kanten te zien, en het viel me op in hoeveel kranten (ook allerlei regionale kranten) en op hoeveel sites het werd geplaatst. Is het dan zo belangrijk dat het zo breed werd overgenomen? Is het een beetje een sensatiebericht? Zijn het ouders die dit kind pushen, die ermee willen pronken?

Zo’n bericht roept dan van alles bij me op. Op LinkedIn kwamen ook reacties. Bijvoorbeeld hoe goed deze berichten zijn om te laten zien dat je hoogbegaafdheid al jong kunt vaststellen en dat er dan ook al jong aandacht voor is. Ik vroeg me vooral af hoe het voor Teddy zelf zou zijn. Wat zou hij eraan hebben om lid te worden? Ik kreeg van iemand de suggestie om er een blog over te schrijven. Dat leek me een goed idee om mijn over elkaar heen buitelende gedachten op een rijtje te krijgen. Er zitten veel kanten aan dit verhaal.   

Hoe is de hoogbegaafdheid bij Teddy ontdekt?

Uit de berichten maak ik dit op: Teddy leerde zichzelf lezen toen hij 26 maanden was. Dat deed hij door naar kinderprogramma’s op de TV te kijken en de geluiden en de letters op het scherm te koppelen. Hij begon zijn ouders voor te lezen.

Teddy koos steeds een nieuwe onderwerp waar hij zich dan een tijdje mee bezig hield. Na het lezen en tellen is hij zich met tafels gaan bezighouden. Daarna met landen en kaarten. En toen met tellen in andere talen. Dat deed hij allemaal op een tablet. Hij ontdekte daar zelf dat je ook in het Mandarijn kunt leren tellen en dat is hij ook gaan doen. Zijn ouders lieten hem testen omdat ze merkten dat dit allemaal wel bijzonder is. En dat is volgens mij ook zo, dit komt niet zoveel voor.

De meeste kinderen gaan lezen als ze dat op de basisschool leren, vanaf 6 jaar. Van zeer hoogbegaafde kinderen (145plus) lezen we vaak dat zij al kunnen lezen voordat ze het op school gaan leren. Vaak wordt circa 4 jaar genoemd, eerder komt ook voor. Het kind ontdekt uit zichzelf de vormen en gaat patronen zien. Sommige kinderen komen er bij het voorlezen achter en zien de letters en woorden tegelijk met het horen van de klank door het voorlezen. Ze combineren dat.   

Hoe gaan Teddy’s ouders ermee om?

Zijn ouders zeggen dat ze hem een normale jeugd willen bezorgen. Teddy begint te snappen dat zijn vriendjes nog niet zo ver zijn als hij. Al vindt hij het wel moeilijk te begrijpen dat zij nog niet kunnen lezen.

Teddy begrijpt ook, dat iedereen weer andere talenten heeft, zegt zijn moeder in een van de krantenberichten. Net als alle ouders willen deze ouders dat Teddy een goed en gelukkig persoon is.  

Voordelen van vroeg ontdekken van hoge intelligentie

Zoals Willem Wind op LinkedIn schreef, is het een pre, dat de hoogbegaafdheid van Teddy jong is ontdekt. Dat steun ik, vanuit de ervaring dat de hoogbegaafde volwassenen en ouderen die ik spreek allemaal zeggen dat ze het veel eerder hadden willen weten. Dat geldt ook voor mezelf. Daar wil ik wel de kanttekening bij maken dat het dan belangrijk is dat je er als ouders of als school ook iets mee doet wanneer het al zo jong ontdekt wordt.

Juist bij zeer hoogbegaafde kinderen is dat een uitdaging. Ik ken ouders van zeer hoogbegaafde kinderen, bij wie dit zich al vanaf ca 2 jaar uit en die geen idee hebben hoe ze met hun kind om moeten gaan. Vaak voelen ze van jongs af aan al wel dat het kind ‘voorlijk’ is. Soms zijn ze zelf als kind ook zo geweest en valt het niet eens echt op. Tegelijk komen ze er achter dat het kind, als het naar een kinderopvang gaat en zeker als het al naar school gaat, in gedrag en prestaties toch wel erg ver van de leeftijdsgenoten af ligt. En wat dan? Op school weten ze tegenwoordig misschien wel iets van hoogbegaafdheid, maar de zeer hoogbegaafden (145plus) vallen nog vaak uit de boot. Alle ouders willen inderdaad dat hun kind gelukkig is. Maar wat kun je als ouders daaraan doen? Als de school handelingsverlegen is? Het rapport van Loek Zonnenberg (2022), die zelf zo’n kind heeft, spreekt boekdelen. Zie: Rapport – HB Scholen

Er zijn ook ouders die bij het ontdekken van de hoogbegaafdheid van hun kind bang en ongerust worden. Zelf zijn ze bijvoorbeeld nooit gelukkig geweest, hebben hun eigen hoge intelligentie nooit positief gewaardeerd. Sommigen zijn er ook mee gepest op school. Zijn ook bezorgd of overbezorgd hoe het met dit kind zal gaan.

Er zijn ook ouders die hun eigen hoogbegaafdheid ontkennen of hebben weggestopt. Eigenlijk is het voor die ouders nu juist wel belangrijk om daarmee aan de slag te gaan. Een mooie opstap zou dan zijn om een zogenaamd ‘beginnerscafé’ van het IHBV te bezoeken: Praktische informatie – HB-Cafe  Het zelf beter kunnen omgaan met je eigen hoogbegaafdheid is essentieel voor het begeleiden van je hoogbegaafde kind. 

Voor- en nadelen van jong Mensalid worden

Het op jonge leeftijd herkennen van eigenschappen van hoogbegaafdheid kan helpen om het kind inzicht te geven in die eigenschappen en de behoeften. Dat is niet altijd gemakkelijk. Maar het kan helpen om het kind te laten opgroeien tot een gelukkig mens. Het is van belang dat de ouders het kind accepteren en de behoeften herkennen en steunen waar het kan. Het is ook van belang, zoals hierboven al betoogd, dat de ouders zichzelf onderzoeken op hun eigen kenmerken van hoogbegaafdheid en daar op een positieve manier mee omgaan.

De bijdrage van het lidmaatschap van Mensa voor zo’n jong kind, is voor mij een vraag. Het kan hebben geholpen om de ouders de erkenning te geven dat dit kind echt bijzondere eigenschappen heeft. Het hangt er dan wel van af welke kennis de ouders opdoen en wat ze er in de praktijk mee doen.

Ouders van jonge hoogbegaafde kinderen en met name zeer hoogbegaafde kinderen (145plus) zeggen vaak dat ze graag met andere ouders in dezelfde situatie willen praten. Ze zoeken steun en delen praktische tips. Dat zou in een setting van Mensa kunnen, maar in Nederland zijn met name volwassenen lid van Mensa. Al zijn er ook wel gezinsweekenden. Daar gaat het vooral om de gezelligheid. De kennis over hoogbegaafdheid binnen Mensa is naar mijn ervaring niet echt onderbouwd. Sommige leden zijn er wel actief en soms ook professioneel mee bezig. Er zijn er ook die denken dat ze er door hun eigen hoogbegaafdheid er alles van af weten…. 

Er zijn wel veel andere organisaties in Nederland die daar mee bezig zijn (bijvoorbeeld Peers4parents). Helaas komt men daar vaak pas als het kind vastloopt. De ouders zijn dan vaak langzamerhand al wanhopig.   

Het kan zijn dat Mensa in de UK wel mogelijkheden voor contacten voor ouders en voor de kinderen heeft en daar aandacht besteedt aan deze contacten. Wellicht zijn er wel groepen die worden begeleid door mensen met kennis van zaken?  

Het contact leggen met andere ouders van zeer hoogbegaafde kinderen is trouwens niet gemakkelijk. Het zijn er getalsmatig veel minder dan het aantal hoogbegaafde kinderen. Bij evenredige verdeling is 1 op de 16 tot 20 hoogbegaafde kinderen zeer hoogbegaafd. Binnen Mensa is er geen aandacht voor deze subgroep, ook omdat de cultuur daar is: binnen Mensa zijn we gelijk.     

Beeldvorming over hoogbegaafdheid

Hoogbegaafdheid wordt vaak nog in de beeldvorming gekoppeld aan de nerd-achtige persoon, die veel in de (digitale) studieboeken zit. Vaak wordt gezegd dat hoogbegaafden teveel ‘in hun hoofd’ zitten. Een vreselijke uitdrukking waar ik al jaren tegen vecht. Ik zie het heel anders. 

In de uitzending van Podium klassiek op 5 februari 2023 was er bijvoorbeeld een pianist van 13 jaar, die prachtig piano speelde, vrolijk vertelde dat hij op het gymnasium een klas had overgeslagen en dat hij heel wat uren per week besteedde aan tennis. Dat laatste is niet direct wat veel mensen denken bij een hoogbegaafde. Maar het beeld dat ik van hoogbegaafden heb, is dat het mensen zijn die juist op veel verschillende terreinen actief zijn, daar graag mee bezig zijn en tot hoge prestaties komen. 

Een ander beeld dat sommigen hebben, is dat de ouders het kind pushen, en dat ze aan andere ouders trots vertellen over hun hoogbegaafde kind en diens prestaties. Dit hoor ik nu juist niet. Ik hoor juist dat deze kinderen uit zichzelf heel veel verschillende belangstelling hebben en daar voor gaan. Helaas zijn er ook hoogbegaafde kinderen bij wie de bevlogenheid ergens is gestopt. En dat gebeurt dan naar aanleiding van ervaringen op school.

Daar word ik altijd heel verdrietig van. School zou voor alle kinderen een veilige plek moeten zijn. Ook voor de hoogbegaafde en zeer hoogbegaafde kinderen. Ik maak me zorgen naar aanleiding van alle verhalen die ik hoor en o.a. ook het rapport van Loek Zonnenberg.    

Conclusie

Ik heb geen uitgesproken mening over dit verhaal. Ik ben niet voor of tegen. Ik zie diverse kanten van de zaak en hoop dat deze ouders dit kind een warm nest bieden en dat dit kind tot een mooi mens uitgroeit die ook geniet van zijn gaven.

Ik hoop ook dat deze berichten in de media helpen om de beeldvorming over hoogbegaafdheid realistischer te krijgen. 

Jeremia was een klokkenluider

noksnauta ♦ februari 1, 2022 ♦ 1 reactie

Met ons koor zingen we een stuk van Thomas Tallis op een tekst van de klaagliederen van de profeet Jeremia, een bijbelboek. Tallis was een Engelsman, het stuk heet ‘Lamentations’. Lamentaties zijn klaagzangen of klaagliederen. Ons woord ‘Jeremiëren’ is afgeleid van Jeremia. 

Van Dale geeft als betekenis van lamenteren: ‘weeklagen, m.n. over onwerkelijk leed’. Dat laatste, dat het over onwerkelijk leed gaat, is een nieuw inzicht voor mij. Bij onwerkelijk leed begrijp ik dat het de klager dus om het klagen als zodanig gaat en dat het klagen niet in proportie is met wat er aan de hand is? En dat dat bij Jeremia dus ook aan de hand was?  

Hier wil ik meer van weten. Meestal denken mensen bij klaagliederen aan verdriet, ik ook. Maar nu ik er verder over nadenk, denk ik dat het dus niet zo eenvoudig is, dat er waarschijnlijk een dimensie bij zit die we niet meteen zien. Waarom zou een profeet als Jeremia, die het over de toekomst heeft, verdriet hebben? Verdriet gaat toch meestal over iets dat al is gebeurd? Of is dit nu net de essentie van het profeet-zijn dat het over de toekomst gaat?   

Wat wordt er over Jeremia geschreven?

Als ik zoek op internet, vind ik o.a. dat ene Baruch de hoofdstukken 1 t/m 24 van het boek Jeremia heeft opgetekend en daarin vertelt hij over Jeremia en zijn worstelingen met God, zijn roeping en het geloof. Met uitzondering van de delen van de hoofdstukken 19 en 20, zijn ze geschreven in de ik-vorm. Jeremia kreeg in 627 vóór Christus twee visioenen, waarin God waarschuwt “Van het noorden zal zich dit kwaad opdoen over alle inwoners des lands”. In het boek Klaagliederen, dat na het boek Jeremia komt, doet Jeremia uitgebreid zijn beklag over de val van Jeruzalem, zijn geliefde stad. Dit is wat ik hierover op Internet heb gelezen.

Waarschuwingen en beklag dus. Een profeet heeft én geeft een boodschap. En waarom hier dan waarschuwingen en beklag? Ik denk dat Jeremia de lezer wil wakker schudden. Hij is een profeet en die waren vaak ook ‘zieners’. Ze keken in de toekomst en die zag er dus volgens hem niet goed uit. Hij rouwt in 627 vóór Christus al om de val van Jeruzalem en de verwoesting van de tempel, die echter pas in 586 voor Christus zal gaan plaatsvinden. Die zich nog te voltrekken ramp is volgens de profetie dan geheel te wijten aan het gedrag van het volk Israëls: het zou een straf van God zijn voor hun zonden.

Als de boodschap van Jeremia zou worden opgepakt, dan is daar nog iets aan te doen. Dan moet er wél geluisterd worden en moeten mensen dus in actie komen om te voorkomen dat het die kant op gaat.

Het lijkt zo wel op de mensen die waarschuwen voor de klimaatveranderingen! De Club van Rome, die in 1968 werd opgericht (ik was toen 20) en in 1972 het rapport ‘Grenzen aan de groei’ uitbracht. Ik heb het als Prisma pocket al sinds die tijd in de kast staan. Ik kan me niet goed herinneren wat het boek met me deed, maar toch heb ik wel het idee dat ik toen al wist dat het belangrijk was. Tegelijk kon ik niet goed begrijpen om welke termijnen het ging, hoe urgent het eigenlijk was. Het was toch een beetje ver van mijn bed. Te politiek voor mij? Ik hield mij toen helemaal niet met politiek bezig. Het lijkt wel of ik nú pas echt begin te beseffen hoe belangrijk dit is, al heb ik geprobeerd in mijn leven wel keuzes te maken die de slechte prognose niet zouden versterken. Zo heb ik geen auto, reis in principe niet met het vliegtuig, tenzij het niet anders kan en ben ik al heel lang vegetariër.          

Klokkenluider

Terug naar Jeremia. Misschien zouden we Jeremia in deze tijd een klokkenluider noemen?  

Klokkenluiders zien misstanden, stellen die aan de orde, maar er wordt vaak niet naar hen geluisterd. Ze zijn zó bevlogen en zijn er zó van overtuigd dat er iets niet goed gaat en ze zien ook de negatieve gevolgen zo duidelijk voor ogen, dat ze nog harder aan de bel gaan trekken, steeds harder de klok gaan luiden. Helaas roepen ze zo weerstand op. Die weerstand kan allerlei oorzaken hebben. Het kan zijn dat degene die verantwoordelijk is voor de misstand, zich schuldig voelt en zijn of haar gezicht wil redden. Die gaat dan keihard ontkennen dat het zo erg is als de klokkenluider beweert. Ook zijn er vaak mensen die verantwoordelijk zijn voor de situatie, maar die niet van onrust houden. Stel dat de klokkenluider gelijk heeft (en ze voelen heus wel aan dat dat zo is), dan moet er een heleboel gebeuren, ze moeten hun werkprocessen misschien fors gaan veranderen en daar hebben ze helemaal geen zin in. En het kost geld dat ze daar niet aan willen uitgeven.     

Als er niet naar de klokkenluider wordt geluisterd, verandert er ook niets en de profetie komt dan juist uit. “Zie je wel!” denkt de klokkenluider, die inmiddels vaak weg is: ontslagen, weggepest, afgeknapt of weggegaan.

Arthur Gotlieb

De econoom Arthur Gotlieb werkte bij de Nederlandse Zorg Autoriteit. Jarenlang werkte hij daar met veel plezier totdat er andere managers kwamen. De cultuur veranderde. Arthur maakte zich zorgen. Hij zag veel dingen niet goed gaan. Hij zag bijvoorbeeld dat mensen op kosten van de overheid reisjes maakten die niet direct noodzakelijk waren. Hij wilde het openlijk aan de orde stellen, maar merkte al snel, dat dat niet werd gewaardeerd. Hij ging alles bijhouden in een zwartboek. Een citaat daaruit: “Ik zit in een situatie die zo absurd is, dat ik mij gedeisd houd. Vóór alles ben ik geschrokken van hoe slecht mensen kunnen zijn. Mijn verontwaardiging probeer ik te bedwingen. Als je toegeeft aan je boosheid, ga je lijken op datgene waartegen je vecht.” Aldus Arthur.

Arthur wordt beschreven als een toegewijde en zorgvuldige ambtenaar, maar ook een begaafd fotograaf en pianospeler. Een intelligente, gevoelige man met een scherp observatievermogen. Hij merkt dat zijn bazen hem kwijt willen. Hij wordt genegeerd, tegengewerkt en buitengesloten. Maar dat gaat hem opbreken. Hij wordt depressief en voelt geen uitweg. Begin 2014, als hij net weer aan het werk is gegaan, maakt Arthur zelf een einde aan zijn leven. Zijn zwartboek wordt door zijn broer aan journalisten van de NRC gegeven. In de loop van dat jaar wordt het in de NRC gepubliceerd en later in een boek. (Gotlieb, Dohmen & Westers, 2014) 

De publiciteit werkt dan wel. Het management van de NZA wordt vervangen, Arthur wordt al in december 2014 gerehabiliteerd. (NOS)   

Hoogbegaafde klokkenluiders

Het patroon dat ik bij Arthur zie, herken ik ook bij een aantal hoogbegaafden, die dingen zien die in hun ogen niet goed gaan en daar actie op willen ondernemen. In een onderzoek naar arbeidsconflicten van hoogbegaafden bleek het patroon van die conflicten er zo uit te zien: De hoogbegaafde observeert wat er niet goed gaat op het gebied van werkinhoud of -organisatie. De hoogbegaafde stelt dit aan de orde. Maar dat roept vaak weerstand op. Door de weerstand wordt de hoogbegaafde nog meer geprikkeld om er mee aan de gang te gaan, maar de leidinggevende gaat nog meer in de weerstand. Er ontstaat een loop, waar meestal de hoogbegaafde werknemer de dupe van is. (Van der Waal & Nauta, 2017); Van der Waal, Nauta & Lindhout, 2013).        

Bij hoogbegaafden die arbeidsconflicten hebben gehad (ik hoor daar zelf ook bij), zie ik veel elementen uit het patroon van de klokkenluider, al gebruiken we die benaming vaak pas als het om grote zaken gaat.

Hoogbegaafden die vertellen over die situaties van hun arbeidsconflicten, laten naar mijn mening merken dat ze moreel verontwaardigd zijn. Moreel, dat wil zeggen dat er volgens hen (belangrijke) waarden worden geschonden. Ook bij Arthur Gotlieb was het heel duidelijk dat morele grenzen waren overschreden. Hij zag en kon hard maken (via mails en allerlei stukken, die hij in zijn zwartboek vastlegde), dat managers in alle opzichten de grenzen overschreden van wat daar op het werk ethisch, maar ook juridisch, nog toelaatbaar was. Bijvoorbeeld het reis- en declaratiegedrag van de top van de NZA en het gebrek aan ICT-veiligheid bij de NZA (duizenden privacygevoelige dossiers bleken voor iedereen toegankelijk te zijn).

Als medewerker ben je uiteindelijk vaak de dupe, omdat de top het eigen gedrag in stand wil houden. Zij profiteren er namelijk van qua positie en financiën. De klokkenluider wordt ziek, wordt weggepest of gaat er op een andere manier uit. Een patroon dat ik vroeger al als bedrijfsarts signaleerde bij een aantal cliënten.

Klokkenluiden en weeklagen

Gaan klokkenluiders ook nu weeklagen net als Jeremia? Klokkenluiders in deze tijd hebben modernere middelen om hun observaties naar buiten te brengen. Ze beginnen vaak in de lijn bij hun leidinggevende, maar als die leidinggevende onderdeel is van het systeem waar je juist de misstanden ziet, dan werkt dat natuurlijk niet. Helaas proberen klokkenluiders nogal eens te lang door te gaan, waardoor ze hun eigen psychische gezondheid schaden. Een zogenaamd koud conflict kan jaren sudderen. We zien dan bijvoorbeeld burnout verschijnselen ontstaan, al dan niet gecombineerd met depressieve klachten. En terwijl je bij klachten van burnout in principe kunt herstellen in een paar maanden mits je daar goede begeleiding bij hebt, zien we in deze gevallen dat juist niet gebeuren. Het achterliggende verhaal houdt de klachten in stand en maakt ze soms erger. Het is dus geen simpele burnout.    

Soms gaan klokkenluiders naar buiten met hun verhaal. Maar dan weten ze eigenlijk al dat ze hun baan kwijt zullen raken. Sommigen doen dat daarom pas als ze met pensioen gaan.       

Huis voor klokkenluiders

Op internet vind ik dat er een huis voor klokkenluiders is. Op de site staat:

Het Huis voor Klokkenluiders draagt bij aan een integere samenleving. Met advies aan werknemers die bij maatschappelijke misstanden als ‘klokkenluider’ aan de bel trekken. Met onderzoek naar misstanden. Of met onderzoek naar de behandeling van een klokkenluider, die geen last mag hebben van zijn of haar melding van een misstand. En door overheden, semipublieke instellingen en bedrijven te stimuleren hun integriteit te bewaken.

Bron: Huis voor klokkenluiders

Dit is nieuw voor mij. Ik kan niet vinden wanneer ze zijn opgericht. Het is een kennisinstituut en ze hebben ook een netwerkfunctie. Ik zag een bericht in Trouw dat ik ook op hun website lees: ’Kabinet gaat klokkenluiders beter beschermen op basis van het Europese recht’. Het gaat om een wetsvoorstel waarin meer mensen onder de te beschermen personen gaan vallen, zoals ook vrijwilligers, stagiaires e.d.. Ik ben benieuwd hoe dat in de praktijk werkt.    

Wat werkt wel?

Jeremia waarschuwt. Hij huilt wel maar de functie van zijn tranen is niet alleen het uiten van verdriet, maar, zoals ik het zie, vooral een oproep tot actie. Hij wil geen troost, zoals anderen met verdriet wel willen. Jeremia wil dat zijn waarschuwing wordt opgepakt en dat het volk van Israël zich anders gaat gedragen. Zijn waarschuwing is echter tevergeefs.

Klokkenluiders van nu zijn vaak bij voorbaat in het nadeel. Ze zijn werknemer in een afhankelijke positie. Ze zitten altijd met het dilemma: als ik dit openbaar ga maken, gaat mijn kop eraf. En helaas zijn daar ook veel voorbeelden van.

Als het om kleinere zaken gaat, die je aan de orde wilt stellen om te verbeteren, verbeteringen, die prima door te voeren zouden zijn zonder dat iemand er gezichtsverlies door zou lijden, dan is er niet echt sprake van een klokkenluiders situatie. Ik denk dat je kans van slagen hebt, als je het met een vertrouwde collega bespreekt en samen bekijkt hoe je dit kunt implementeren. Veel hoogbegaafden hebben de drang om dingen te verbeteren die ze tegenkomen. Als je dat op een rustige manier doet (en niet als een tank, zoals ik zelf vaak deed….) dan werkt dat prima. ‘Masseren’, diplomatiek werken.

Bij grote zaken, waarin het echt om falend beleid gaat, is het niet zo simpel. Het vertrouwen in de organisatie is in het geding en als je dat aan de orde stelt, maak je jezelf niet geliefd. Jeremia meent dat de mensen zich anders moeten gaan gedragen, maar met die boodschap zijn de inwoners niet blij. Het gaat toch prima in hun ogen en waaróm zouden ze hun gedrag eigenlijk veranderen? Zo werkt dat ook in organisaties. Als je daar misstanden signaleert, word je daar zelf heel emotioneel van. Er worden bij jou belangrijke waarden geschonden. Er is sprake van falend beleid, maar soms gaat het ook om echte fraude en/of integriteitszaken. Als dat soort dingen naar buiten komen, gaat de kop van de verantwoordelijken eraf, zoals uiteindelijk in het verhaal van Arthur Gotlieb is gebeurd, bij hem helaas pas na zijn dood. De mensen die de misstanden hebben veroorzaakt doen er dus alles aan om de boodschapper tegen te houden.

Koesteren van klokkenluiders

Werkgevers zouden hun klokkenluiders moeten koesteren. Zo schreven Sijtzema & Van der Waal (2015) dat de Arthur Gotliebs te zien zijn als de dwarse denkers, waar je juist heel veel aan kunt hebben in je bedrijf.    

‘Dwarse denkers’ zijn degenen die een ander perspectief hebben dan gemiddeld. Ze zijn de ‘zieners’, die een analyse maken vanuit hun scherpe observaties. En als ze die observaties vertellen, doen ze dat niet om mensen kwaad te doen.     

Marguerite van den Berg, socioloog, die zich vooral met arbeid bezig houdt, zie ik ook als zo’n klokkenluider. Ik hoorde recent een interview met haar naar aanleiding van haar boek ‘Werk is geen oplossing’. Zij stelt aan de orde dat de huidige arbeidsverhoudingen maken dat veel mensen burnout klachten hebben, vermoeid zijn. Er is sprake van een gemeenschappelijke uitputting. Ze verbaast zich erover dat we dat met elkaar allemaal laten gebeuren. Ze is een voorstander van bottom-up bewegingen. Anders bereik je niks. Ze deelt verhalen over onzekerheid en over verzet. We moeten ons uit de houdgreep van werk bevrijden. En zij durft dat vanuit de zekerheid van een vaste aanstelling.   

Ik vind het ook moedig van haar. Zij hoort als universitair docent bij ‘de gevestigde orde’. Enerzijds geeft dat zekerheid, maar je wet nooit of jouw uitingen zich tegen je gaan keren. Ik voel met Van den Berg mee. Ik vind ook dat mensen zelf aan de bel moeten trekken, verbeteringen moeten van onderop worden gestimuleerd. Maar uit ervaringen van klokkenluiders weet ik ook dat het wel eens slecht met hen kan aflopen. Van den Berg heeft volgens mij wel een stijl die positief overkomt. Misschien kunnen we daar van leren? In het interview met Lex Bohlmeijer (De Correspondent, 2021) lacht ze vaak, een lach die naar mijn mening duidt op haar nieuwsgierigheid en verwondering. Haar diepgaande interesse in hoe mensen zich gedragen en hoe de wereld in elkaar zit en wat er gebeurt en kan gebeuren. Hoe zij haar verwondering verwoordt zonder een directe zondebok te benoemen vind ik ook een knappe prestatie. Er is natuurlijk geen directe zondebok. Het is een proces waar we zelf bij zijn en dat door gaat als we niets doen. Je kunt situaties alleen veranderen als je er middenin zit. Als je invloed hebt of invloed claimt. En daarvoor moet je het nooit alleen doen. Verzamel mensen die ook zien dat het niet goed gaat, vorm een beweging. Van den Berg is optimistisch over stakingen en protesten. Ze maken volgens haar echt het verschil.

Jeremia zou tevreden zijn met iemand als Van den Berg. Zij is ook bezorgd. Maar uit het op een andere manier. Ze benoemt het probleem, gaat niet in de slachtofferrol zitten. Ik denk dat haar kop niet gaat rollen. De oprechte verwondering, het stellen van vragen én humor zijn belangrijke ingrediënten. Ik vraag me nu af of dat Jeremia geholpen zou hebben, maar dat zullen we nooit weten. Gaat het lamenteren van Jeremia over onwerkelijk leed, zoals van Dale beweert? Wordt daarmee bedoeld, dat het leed er nog niet is? Jeremia heeft het al wel helder voor ogen volgens mij, daar is hij dan ook profeet voor.            

Referenties

De Correspondent (2021). Zolang je een baas hebt, zal je nooit vrijheid vinden. Interview van Lex Bohlmeijer met Marguerite van den Berg. Link: https://decorrespondent.nl/12801/zolang-je-een-baas-hebt-zal-je-nooit-vrijheid-vinden-zegt-deze-socioloog/902377718352-08ae9fdf

Gotlieb, A. Dohmen, J. & Westers, J. (red) (2014). Operatie ‘werk Arthur de deur uit’  Amsterdam: Bertram + de Leeuw. 

Huis voor klokkenluiders: https://www.huisvoorklokkenluiders.nl/

NOS nieuws 24 december 2014. https://nos.nl/artikel/2010525-nza-rehabiliteert-klokkenluider-arthur-gotlieb

Sijtzema, A. & Van der Waal, I. (2015). Koester de dwarse denkers, de Gotliebs. [Opinie]. NRC Handelsblad, 13 januari 2015. Zie: https://www.arbeidsmediation.nu/news_items/artikel-koester-de-dwarse-denkers-de-gotliebs  

Van den Berg, A. (2021). Werk is geen oplossing. Amsterdam University Press.

Van der Waal, I. & Nauta, N. (2017). Hoe kan ik leren van mijn conflicten en gebruik ik ze positief? Hoofdstuk 7 in: Nauta, N. & Van de Ven, R.  (red.) (2017). Hoogbegaafde volwassenen. Zet je gaven intelligent en positief in. Delft/ Utrecht: IHBV/ Big Business Publishers.

Van der Waal I, Nauta N, Lindhout R. (2013). Labour Disputes of Gifted Employees. Gifted and Talented International 28 (1&2), August and December 2013: 163-172. http://ihbv.nl/international/english/publications/

Hoogbegaafden op zoek naar verbinding

noksnauta ♦ september 20, 2021 ♦ Een reactie plaatsen

Noks Nauta en Mirja Post

Wanneer we met (zeer) hoogbegaafden praten, komt vaak de term ‘verbinding’ naar voren. En dan vooral de zoektocht naar verbinding met gelijkgestemden. In dit blog beschrijven wij onze zoektocht naar het verschijnsel ‘verbinding’ zoals we dat zelf ervaren en zoals we andere hoogbegaafden erover horen.   

Een brug bouwen

Wanneer je aan een oever staat en naar de overkant wilt, is een brug de handigste en snelste verbinding. Als die brug er niet is, kun je overwegen er een te bouwen. Dat is best veel werk, maar stel je een klein stroompje voor en aan beide zijden een voorraad balken. Dan zou het toch moeten kunnen? Als jij aan één kant begint en de ander aan de overkant, dan is het zo gebeurd en kun je samen de brug bouwen.

Hoogbegaafden die behoefte hebben aan verbinding of juist een gebrek daaraan ervaren, kun je vergelijken met degenen die vanaf hun eigen kant een brug willen bouwen en dan zien dat de persoon aan de andere kant niet meedoet aan dat bouwen. Wat doe je dan? Blijf je het proberen in de hoop dat de ander wel mee gaat doen, bouw je zelf de hele brug of geef je het op en blijf je aan je eigen kant? En hoe kom je erachter of de ander wil meebouwen? Als je van tevoren al weet dat die dat niet wil of, om welke reden dan ook, niet kan, wat doe je dan?

De vreemde eend

Tijdens een HB-Café voor zeer hoogbegaafden kwam in de ervaringen de term ‘vreemde eend’ vaak voor. Als je je zo’n vreemde eend voelt, dan is dat meestal een negatief gevoel. Een eigen ervaring: Iedereen weet hier hoe hij of zij zich moet gedragen, maar ik niet. Ik ken mijn rol niet. Hoe weet ik nu hoe ik mee moet doen? 

Of een andere ervaring: ik zie eigenlijk wel hoe ik me zou kunnen gedragen om gestroomlijnd mee te doen. Dat kan ik ook wel als het moet, maar het voelt voor mij als een soort acteren. Een manier van contact die aan de oppervlakte blijft en waar je op zich wel plezier uit kunt halen, maar die snel vermoeit en je op den duur niet de mentaal-emotionele voeding geeft die je eigenlijk zoekt in contact. De ander kan het erg leuk vinden, maar zelf houd je het beperkt vol, ondanks de leuke aspecten er van. Vaak wordt het gesprek al snel saai omdat het voor jouw gevoel zo aan de oppervlakte blijft, of je moet te veel uitleggen. In de brugmetafoor: Die brug is voor de één dan soms volledig, terwijl het de ander opvalt dat de brug niet lang genoeg is, of alleen maar in de lucht blijft hangen met elastiekjes en plakband.  Een consequentie van zo’n soort brug kan zijn dat mensen je niet echt kunnen leren kennen. Daardoor kan het gebeuren dat ze je motieven en behoeften verkeerd begrijpen en met reacties komen die voor jouw gevoel niet kloppend zijn voor de situatie.

Vreemde eenden in de bijt schijnen ook voor te komen bij apen. Uit een recent onderzoek bleek dat apen die in een nieuwe groep geplaatst werden, sneller en beter geaccepteerd werden als zij gewoontes, die in de nieuwe groep voorkwamen, overnamen. Dat ging dan bijvoorbeeld om het imiteren van een gek loopje dat bepaalde apen in de nieuwe groep zich eigen hadden gemaakt. Het al of niet kopiëren van dat gedrag had ook effect op de lange termijn voor de positie van een aap in de groep.[1]

Misschien is de vreemde eend wel een heel mooi dier. Als je bijvoorbeeld een plaatje ziet van een mandarijneend, is dat wel een ‘vreemde’ eend, in de zin van dat je die niet zo vaak ziet, maar je ziet als kijker en zeker als vogelkenner meteen hoe prachtig die is. Bij hoogbegaafden kan dat ook zo zijn. Ze zijn veelkleurig en hebben veel verschillende kanten. Maar zelf zien ze dat niet altijd. Hun zicht op zichzelf is vertroebeld of vervaagd. Ze zien dan alleen de negatieve kanten, de verwijten en kritische opmerkingen van anderen. En dan ga je die ook geloven zonder dat je objectief in de spiegel kijkt en de mooie kanten ziet.  

Wat is verbinding/ verbondenheid?

Dirk de Wachter (Oosterom, 2019) benoemt verbondenheid als wezenlijk voor de mens. Vanuit zijn praktijkervaring als psychiater schrijft hij: 

“Wij bestaan in het samen zijn. Wanneer mensen zich niet meer met anderen verbonden voelen, valt de bodem onder hun bestaan weg en zijn gevoelens van leegte, depressie en eenzaamheid het resultaat.” 

Kan dit zijn wat hoogbegaafden bedoelen als ze zeggen dat ze gevoelens van leegte ervaren? Als we daar meer over willen weten zouden we ze daarop gericht moeten bevragen. Een interessant onderzoeksidee.

Jeannette Rijks, eenzaamheidsexpert, schrijft in haar boek ‘De eenzaamheidsparadox’, dat er drie dimensies zijn van verbondenheid:

• Van jezelf houden
• Je verbonden voelen met anderen
• Je relatie met het Grotere Geheel

Als je op één van die dimensies een tekort hebt, kan dat leiden tot eenzaamheidsgevoelens. Het is echter een utopie om te denken dat je in elk van die drie dimensies altijd alle relaties vindt die je begeert, schrijft Rijks. Haar visie op eenzaamheid is dat eenzaamheid het fysiek ervaren gebrek is aan gezonde patronen van verbinding met andere mensen. “Wat zijn dan gezonde patronen?” is de vraag die bij ons opkomt. Dat is natuurlijk per persoon verschillend, maar de basis voor gezonde patronen ligt volgens ons in het principe van de veilige hechting, waar we straks nader op ingaan.

Is een mens een groepsdier?

De mens is geëvolueerd als groepsdier (overigens iets anders dan een kuddedier). Natuurlijk heeft de één een sterkere terugtrekbehoefte dan de ander. Maar een gebrek aan werkelijke verbondenheid kan toch lijdensdruk te veroorzaken.

Bij dieren wordt hun welzijn soms uitgedrukt in de mate waarin ze natuurlijk gedrag kunnen vertonen. Zonder sociale verbinding kun je als mens eigenlijk geen natuurlijk gedrag vertonen.

Je zou sociale verbinding misschien heel grofweg kunnen opvatten als bestaande uit een emotionele component en een geestelijke component, die bij elkaar meer zijn dan de som van de delen. Misschien voel je de één goed aan op emotioneel niveau en kun je met een ander op intellectueel vlak beter uit de voeten. Maar daar waar die samenvallen, kan er een diepere ervaring in het contact ontstaan. Je hoeft dat niet met iedereen te hebben. Maar fijn is het wel. Het kan veel vrijheid in het contact geven – omdat je niet de ene of de andere behoefte steeds hoeft te onderdrukken. Zijn er te weinig mensen met wie je in dat overlappingsgebied kunt komen, dan is het niet zo gek als dat gevoel van leegte ontstaat.

Helemaal geen aansluiting

En dan zijn er ook hoogbegaafde mensen (soms zeer hoogbegaafd) die helemaal geen contacten kunnen vinden, op emotioneel noch intellectueel niveau. We kunnen  ons voorstellen dat sommigen van hen dan als cliënt in de ggz komen, met DSM classificaties die niet laten zien dat hoogbegaafdheid een rol speelt. (Zie ook Emans, 2017.) Daar zitten nogal wat ‘blinde vlekken’: hoogbegaafden die zelf niet weten dat ze die kenmerken hebben en hulpverleners die er niet aan denken. Dan zien wij soms hoogbegaafden die de aard van het probleem niet kunnen analyseren en hulpverleners, die vaak geen kennis hebben van hoogbegaafdheid en er ook niet de vinger op krijgen.

We horen ook wel verhalen van hoogbegaafden waarin ze hun aansluitingsproblemen vooral aan anderen toeschrijven (externaliseren) en zo ook veel conflicten hebben. Maar daar zijn er ook bij met een onbekend en onbehandeld jeugdtrauma. Zij weten dan niet op wat voor manier trauma een ernstige hindernis kan zijn voor het hebben van sociale contacten.

Eenzaamheid als trauma

Er zijn mensen die zich al vroeg in hun leven eenzaam voelen. Soms door concrete aanleidingen, soms door hun persoonlijkheid (een gevoelig kind) en uiteraard door de combinatie daarvan. En dat horen we ook van sommige hoogbegaafden. Hun gevoelens van eenzaamheid zijn er dan al op jonge leeftijd. Dat horen we van ouders, maar ook van hoogbegaafde volwassenen als ze terugkijken op hun jeugd.        

Zoals Jeannette Rijks schrijft, zorgen gevoelens van eenzaamheid voor schade in de hersenen en daarmee zijn het dus traumatische ervaringen. We weten dat die niet zomaar overgaan en dat er voor sommigen echt professionele hulp nodig is.   

Verbinding met anderen

Wat doe je als de brug er niet is en je wilt toch verbinding? Er zijn hoogbegaafden die dan gaan zoeken naar mensen die op hen lijken. Zodat zij niet altijd in hun eentje die brug hoeven te bouwen. Dat is logisch. Bij vriendschappen en relaties is ‘gelijkheid’ een grote factor. Relaties ontstaan vaak al op school of op vervolgopleidingen. Mensen leren elkaar kennen in verenigingen waar je dezelfde hobby uitoefent (sport, muziek).

In verenigingen van hoogbegaafden voelen we vaak snel verbinding. Hier is het soort mensen bij wie je je geen vreemde eend in de bijt voelt. Waar je je thuis en veilig voelt. Waar je mag zijn en doen zoals je bent. Toch zijn er ook hoogbegaafden die dat niet hebben, of die dat in eerste instantie wel hebben en er dan later achter komen dat ze ook hier niet echt passen. Wat doe je dan? Je kunt je dan extra verloren voelen. 

Bij hoogbegaafde senioren is verbinding en het je verbonden voelen ook een belangrijk thema. Daarom is er een apart hoofdstuk over geschreven in het boek ‘Hoogbegaafde senioren’ (Schuurman – van der Heyden & Nauta, 2020). Verbondenheid als persoonlijke behoefte wordt beschreven, maar ook het begrip ‘hechting’. Wanneer de hechting in de vroege jeugd niet optimaal is verlopen, dan zien we dat relaties met anderen ook problematisch kunnen verlopen.

Hechting

In de zoektocht naar mogelijkheden voor een veiliger hechting kunnen we bijvoorbeeld kijken naar wat Jakob van Wielink vanuit de School voor Transitie hierover zegt en schrijft. In de ontwikkeling van de Transitiecirkel[2] (Van Wielink, Wilhelm & van Geelen-Merks, 2017) bouwen de auteurs voort op het werk van Kohlrieser, Goldsworthy & Coombe (2012). Ze vragen daarbij: Wie waren/zijn onze hechtingsfiguren in wie wij goedkeuring en waardering ervaren? Hebben zij ons een balans van uitdaging en veiligheid voorgeleefd? Hebben wij van daaruit voldoende zelfvertrouwen kunnen opbouwen om ons te ontwikkelen? 

Van Wielink (Veldman, 2017) vertelt over hoe zijn ouders hem zagen: “Zij zagen een jongen die met vragen rondliep over er bij horen en er niet bij horen, een jongen met vragen rondom geloof en met een groot verlangen om zich spiritueel verbonden te weten.”

Van Wielink benoemt zelf ‘hechting’ (hij bedoelt hier volgens ons het proces om te komen tot ‘veilige hechting’) als het je ‘van binnen veilig voelen’ in relatie tot externe hulpbronnen, zoals een leraar die je het aangaan van risico’s heeft kunnen leren of een plek waar je bent geweest of muziek die je opzet om rust en inspiratie te vinden. Een veilige hechting vindt plaats op identiteitsniveau, Van Wielink noemt verandering op dat niveau ‘transitie’. (Veldman, 2017) 

Zogenaamde secure bases worden volgens van Wielink (Veldman, 2017) in eerste instantie bij een kind gevormd door mensen die ons van jongs af aan veiligheid en vertrouwen leren voelen. Van daaruit kun je dan risico’s leren aangaan. In de dialoog tussen ouders en kinderen leren kinderen dat kwetsbaarheid en emoties de toegang zijn tot leren en ontwikkelen. Goede leiders met zulke secure bases kunnen veel meer van hun potentieel inzetten (Kohlrieser et al., 2012).

Het ‘veilige basis’-principe geldt natuurlijk ook voor hoogbegaafden. Wij zien dat die secure bases bij een aantal hoogbegaafden om allerlei verschillende redenen niet ontwikkeld kunnen zijn. Dat kan bijvoorbeeld zo zijn als de ouders zelf hoogbegaafd zijn en dat ook niet hebben geleerd. Met alle negatieve gevolgen van dien. Want probeer op latere leeftijd maar eens secure bases te vormen die je nooit hebt ontwikkeld. 

Verbinding met jezelf

Terug naar de drie dimensies van verbondenheid die Rijks beschrijft. Is verbondenheid met anderen de belangrijkste behoefte én geldt dat voor iedereen? Kan het ook zijn dat het in eerste instantie kan helpen om meer van jezelf te gaan houden? Voor sommigen mensen kan dat een eye-opener zijn. Dat dat niet alleen mag, maar zelfs noodzakelijk is! Je kunt dat voor jezelf ontdekken, of er professionele hulp bij zoeken. Je bent daar niet de enige in. Er zijn therapieën die daar speciaal op gericht zijn, zoals PRI, Past Reality Integration (Bosch).

Het kan ook zijn dat je juist merkt dat jij vooral behoefte hebt aan de verbinding met het Grotere Geheel. Dat is een belangrijke ontdekking in jouw zoektocht. Want als je die behoefte herkent, is het wellicht ook het begin van daar iets mee gaan doen. Misschien ga je je behoefte aan verbinding anders bekijken en zie je concrete mogelijkheden.

Verbinding met het Grotere Geheel

Zo kennen we mensen die zich zijn gaan bezig houden met thema’s die voor hen heel belangrijk zijn, zoals milieu of geschiedenis of wat dan ook. Omdat ze zich daarin dan verbonden voelen met het grotere geheel, staan ze ook meer open voor andere contacten met bijvoorbeeld mensen die datzelfde doen. Wie bevlogen is en zich inzet voor haar of zijn ideaal, krijgt daarmee een beter zelfgevoel.

We kennen ook (hoogbegaafde) mensen die in hun zoektocht naar het grotere geheel bewust middelen zijn gaan gebruiken die bewustzijnsverruimende werking hebben. Psychedelica (zoals bijvoorbeeld psilocybine) kunnen het gevoel geven van een diepgaande ervaring van verbondenheid met het grotere geheel, en dat gevoel, zo vertellen zij, blijft ook nog lang na de trip in de rest van hun leven (positief) doorwerken. Zulke ervaringen kunnen in overleg met artsen op een verantwoorde manier worden uitgevoerd, al willen we ze niet specifiek aanraden omdat er ook risico’s aan zijn verbonden.

Verwachtingen bijstellen

Eén van de manieren om niet steeds teleurgesteld te worden, is het bijstellen van je verwachtingen bij verbindingen met anderen. Niemand kan voor 100 procent bij jou ‘passen’. Dat hoeft geen probleem te zijn, dat andere deel kun je dan bij anderen halen. En dat is ook verrijkend. Verbinding met meerdere mensen zorgt voor een steviger vangnet. Als het met de één niet lekker loopt, kun je daar met een ander over praten, die misschien wel een goed inzicht heeft. Je leert meer van meer mensen.

Zelfbeeld

Een voorwaarde voor het van jezelf houden, weten dat je voldoet en genoeg bent voor gezonde relaties, is een positief zelfbeeld. En anderzijds werkt de ervaring van gezonde relaties juist weer als een stimulans voor het meer van jezelf gaan houden. Mensen met psychische problemen die een steunende partner hebben, gaan vaak sneller vooruit.

Een persoonlijke ervaring: als je gaandeweg steeds beter ziet wat de oorzaken zijn van ervaringen van vervreemding en niet-verbondenheid, kan verbinding makkelijker worden. Je ziet scherper wat je nu eenmaal wel en niet kunt verwachten, en welk soort verbinding je waar kunt halen. Of je ziet waar het volstrekt zinloos is om er naar te zoeken –dat scheelt teleurstelling en frustratie en kan meer rust geven. En dat heeft ook invloed op je zelfbeeld en je beeld van anderen.

Epiloog

Bruggen bouwen is soms lastig en vaak een permanent werk in uitvoering. Maar er valt wel aan te sleutelen. Door bijvoorbeeld het fenomeen goed bij jezelf te onderzoeken en te ontleden: hoe bouw je zelf bruggen? Zie je verschillende categorieën bruggen? Welke bruggen heb jij zelf eigenlijk nodig om je goed te kunnen voelen? Bij welk soort bruggen ontstaan er vaak steeds weer problemen? Wat is de aard van die problemen precies? Wat zou jou concreet kunnen helpen om de bruggen toch te bouwen, of om plekken te vinden waar het bruggen bouwen misschien wel veel makkelijker gaat? in welke situaties weet je eigenlijk van te voren al dat het zinloos is om een succesvolle brug te verwachten, zodat je je daar op kunt instellen?

Een beetje acceptatie kan (deels) ook rust brengen. Als je ver afwijkt van het gemiddelde, is het statistisch gezien nu eenmaal een grotere uitdaging om gelijkwaardige verbindingen te maken. Daar heb je zelf niet voor gekozen. Als je dat eenmaal als een gegeven aanvaardt (en er misschien zelfs een beetje vrede mee kunt sluiten), wordt het misschien makkelijker om bewust beslissingen te nemen over wat je er mee wilt.

Natuurlijk wil dit niet zeggen dat het met wat denkwerk wel opgelost is. Ook zit niet iedereen in dezelfde situatie. De één komt meer hindernissen tegen dan de ander. Het blijft altijd een werk in uitvoering. Maar reflectie, analyse, onderzoek en experiment kunnen soms wel tot een fundamentele verschuiving in perspectief leiden. Of de ontdekking van nieuwe mogelijkheden om bruggen te bouwen.

Auteurs

Noks Nauta studeerde geneeskunde en psychologie. Ze was medeoprichter en is thans ere-bestuurslid van het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen (IHBV). Ze verzamelt sinds 2001 kennis over hoogbegaafde volwassenen en senioren, geeft daar presentaties over en schrijft artikelen en boeken.

Mirja Post studeerde filosofie, bouwkunde en antropologische archeologie. Ze volgt thans een opleiding voor kerntalentenanalist. Samen met Noks Nauta geeft ze presentaties over zeer hoogbegaafden. Ze is Nederlands contactpersoon van de Triple Nine Society https://www.triplenine.org/Default.aspx

Literatuur

Bosch, I. Diverse publicaties. Zie: https://www.pastrealityintegration.com/nl/ 

Emans, B. (2017). Hulpverlening schiet vaak tekort. Talent, februari 2017, pp 20-23.

Kohlrieser, G., Goldsworthy, S. & Coombe, D. (2012). Care to Dare – Unleashing Astonishing Potential Through Secure Bases. San Francisco: Jossey Bass.

Oosterom, R. (2019). ‘Wees wat vaker elkaars psychiater, pak elkaar vast’. Interview met Dirk de Wachter. Trouw, 16 oktober 2019.

Rijks, J. (2020). De eenzaamheidsparadox. Van Gompel-Svacina.

Schuurman – van der Heyden, M. & Nauta, N. (2020). Verbonden zijn met anderen. Hoofdstuk 11 in : Nauta, N. & Schouwstra, I.  (red.) (2020). Hoogbegaafde senioren. Van Gompel-Svacina/ IHBV. https://ihbv.nl/hoogbegaafde-senioren-boek/

Van Wielink, J., & Wilhelm, L. (2017). Secure bases als bedding voor talent. In: Schreuder, R., et al. (201) Themacahier Management Development, sturen zonder strepen, Tijdschrift voor talent- en managementontwikkeling, zomer 2017. Zie: https://www.jakobvanwielink.com/app/uploads/Secure-Bases-als-Bedding-voor-Talent-MD-Zomer-2017.-Van-Wielink-en-Wilhelm.pdf

Veldman, I. (2017). Secure bases I. We zijn onvoldoende met elkaar in dialoog over onze pijnlijke ervaringen. Interview met Jacob van Wielink, oktober 2017, oprichter van De School van Transitie, met toestemming van Jacob van Wielink overgenomen van de site NieuwWij, multimediaal Platform van Stichting NieuwWij. https://www.nieuwwij.nl/interview/fundamenteel-onvoldoende-dialoog-pijnlijke-ervaringen/

[1] https://www.volkskrant.nl/wetenschap/chimpansee-kopieert-maf-loopje-om-erbij-te-horen~b1283f6b/

[2] Deze Transitiecirkel bestaat uit: contact maken, hechten, intimiteit delen, afscheid nemen, rouwen en betekenis geven als fundament.

Ik sla weer aan!

noksnauta ♦ april 2, 2021 ♦ Een reactie plaatsen

Noks Nauta en Agnes Schilder

Je kent ze vast wel die momenten dat iemand iets tegen je zegt en dat je meteen ‘aanslaat’! Ik (Noks) voel dan dat adrenaline door mijn lijf giert en het merkwaardige vind ik, dat het me niet altijd lukt om daar op een volwassen manier mee om te gaan. Ik vraag me ook af wat het eventueel met mijn hoogbegaafdheid te maken heeft. Toen Agnes laatst ook een dergelijke ervaring had, zijn we dit samen gaan onderzoeken, omdat we er van willen leren en omdat we het met andere hoogbegaafden willen delen. In dit blog delen we onze zoektocht met jullie. 

Voorbeelden

Voorbeeld 1 Noks: Iemand zegt tegen me: “Hoogbegaafden zitten teveel in hun hoofd!”

Ik sla aan, maar ik reageer niet adequaat, merk ik. Er gebeurt iets in mijn lichaam, maar wat voel ik dan? Ik wil onderzoeken wat er gebeurt. Ik maak daarom een lijstje van de gedachten die meteen door mijn hoofd gaan:   

• Hoe durft iemand dit tegen mij te zeggen?
• Ik vind het een idiote uitspraak, je zit niet ‘in je hoofd’;
• Wat een domme opmerking. Ik hoor dit vaker en ik meen dat mensen die dit zeggen helemaal niet weten waar ze het over hebben, ze praten na wat ze ergens hebben gehoord; 
• Ik heb het gevoel dat de spreker mij persoonlijk iets verwijt (ik ben immers hoogbegaafd);
• Het is een onduidelijke uitspraak, want wat bedoelt iemand hiermee?
• Er zijn al zoveel vooroordelen over hoogbegaafden, dit is er ook een.
• Zo voer je toch geen gesprek? Het is een stelling. Dat is niet open.
• Krijg ik nog wel ruimte om iets te vinden?

Ik zie dat er in mijn lijstje wel emoties zitten, maar dat ik het lastig vind om die als eerste te benoemen, ze zitten mogelijk verstopt in mijn gedachten.

Voorbeeld 2 Agnes: Iemand zegt in een gesprek over een nieuw project tegen me: “Hoezo zie jij een bezwaar, jij bent toch van de positieve psychologie?”

Ik sla aan, word boos en denk:

• Weer iemand die denkt dat de positieve psychologie alleen maar gaat over positief denken.
• Wat een dooddoener!
• Lekker makkelijk, zo hoeven we het niet te hebben over wat lastig is.
• Ga ik dit uitleggen? Pfff, zinloos…..om nog verder te praten.
• Wat een denigrerende opmerking, ik ben wel meer dan ‘van de positieve psychologie!’
• Hoezo? Is daar iets mis mee dan?
• Wat verwacht je nu dat ik zeg? Ja? Zal ik dan gewoon eens “nee” zeggen?

Het raakt me en meteen schieten de gedachtes door mijn hoofd. In mijn lijf merk ik ook een reactie: hogere ademhaling, hartslag en ik haal al adem om direct iets niet zo aardigs terug te zeggen en niet zelden doe ik dat ook. Achteraf denk ik dat dat iets te maken heeft met me aangevallen voelen. Het effect is dat ik door mijn (te snelle) reactie onmiddellijk uit contact ben met de ander en met mezelf. Ik haak af en het gesprek is over. Ik zou eerder willen voelen wat er gebeurt, me bewust worden van de emotie en dan leren om anders te reageren. Want de ander heeft mogelijk helemaal niet de bedoeling om me aan te vallen en het gesprek te beëindigen. Hier lijkt een belangrijk basisprincipe uit de cognitieve gedragstherapie (die ten grondslag ligt aan bv RET en ACT) aan de orde: het is niet de gebeurtenis zelf maar het zijn onze gedachten over de gebeurtenis die leiden tot (niet) handelen en bepaalde gevoelens of emoties. Dit inzicht wordt toegeschreven aan de Griekse stoïcijn Epictetus die gezegd zou hebben: Niet de dingen zelf maken de mensen van streek, maar hun denkbeelden erover. 

Wat is ‘aanslaan’?

In een onderzoek onder hoogbegaafden (Visscher, Nauta & Van der Waal, 2016) wordt het ‘aanslaan’ ook wel de ‘rode knop’ genoemd. Wat we in onze eigen reacties zien is dat we héél snel in onze gedachten schieten en dat we dan in eerste instantie overslaan dat we veel ‘voelen’. We denken wel óver ons gevoel, maar het gevoel zelf hebben we in eerste instantie overgeslagen. 

Wat wij opmerken zijn onze gedachten. Van onze emoties zoals boosheid, teleurstelling, irritatie, verdriet, zijn we ons pas daarná bewust, voor zover dat al gebeurt …. Misschien is dat ook wel het punt bij ons, als we zouden opmerken dat er een emotie is, dan konden we daar beter mee dealen. Als ik zou opmerken dat deze uitspraak boosheid oproept dan kan ik zeggen: “Ik word boos als je dit zegt.” Slaan we dit opmerken van emotie over en schieten we vanuit ons denken meteen in de handeling? En komt zo …. bam … de reactie (een veroordeling), er al uit? Daar wordt het niet per se gezelliger van …. (Zie ook Van der Waal & Nauta, 2017)

Hoe is het mechanisme nader te begrijpen? Ons limbische systeem (een ‘oud’ deel van je hersenen waar je fight/flight reactie vandaan komt) reageert primair, zonder dat we ons dat bewust zijn. Die primaire reactie heeft evolutionair te maken met de keus tussen vechten en vluchten, de twee mogelijkheden die je hebt als er gevaar is. Als je limbische systeem reageert, voel je dat eerst in je lijf, je bijnieren maken extra cortisol aan, het stresshormoon. Dat voel je. Je hart gaat sneller kloppen, je kunt rood aanlopen etc. Maar merken we dat wel bewust op?

Nu hebben wij naast de primitieve hersenen ook de zogenaamde neocortex (‘nieuwe schors’). Daar zit ons denkvermogen. Dat kunnen we ook inzetten maar het reageert trager. Kan het zijn dat deze neocortex, het denken dus, het bij ons als hoogbegaafden te snel van onze primitieve hersendelen overneemt? Daarover later.

Wat gebeurt nu precies bij het ‘aanslaan’? Vaak gebruiken mensen de termen ‘emotie’ en ‘gevoel’ door elkaar, maar ze zijn niet identiek. Emotie is een breed begrip en omvat vier aspecten: een fysiek aspect, een gedragsaspect, een gevoelsaspect en een cognitief aspect. Het fysieke aspect merk je bijvoorbeeld aan blozen en/ of een hogere hartslag, het gedragsmatige aspect aan bijvoorbeeld de neiging tot vluchten of vechten, het gevoelsaspect is bijvoorbeeld het bang of verdrietig zijn en vervolgens is er de cognitieve interpretatie (je denken) waarbij je jouw gedachten over de situatie formuleert (voor jezelf). Je gevoel en je cognitie hangen samen: jouw (interne) woorden bepalen hoe je voelt. In dat proces is jouw interpretatie dus heel belangrijk. Als je iets vergelijkbaars eerder hebt meegemaakt, heeft  dat ook invloed. Als je woorden hebt leren geven aan hoe je je voelt, kun je onderscheid maken tussen verschillende emoties (mentaliseren) en kun je ook merken dat je verschillende emoties tegelijk kunt voelen. Dat laatste horen we nogal eens van hoogbegaafden. Het proces van mentaliseren leer je als kind door omgang met de volwassenen om je heen.  

Als je dit proces kent, kun je door oefenen er mee leren omgaan, zodat het je niet overspoelt. Dan kun je de fysieke uitingen van een emotie eerder herkennen en vervolgens via je denken je gevoel zodanig beïnvloeden dat je de negatieve effecten ombuigt naar positieve.     

Intermezzo 1

We raadplegen het boek van Kahneman: ‘Ons feilbare denken’, dat in het Engels de treffende titel ‘Thinking fast and slow’ heeft. Daarin beschrijft Kahneman twee systemen die beide betrokken zijn bij reageren op gebeurtenissen. Systeem 1 is snel maar onbetrouwbaar en systeem 2 is langzaam maar wel betrouwbaarder. Systeem 2 gebruikt delen van de ‘nieuwere’ hersenen en dat betekent dat er sprake is van rationele afwegingen. Kahneman’s systeem 1 gaat ‘automatisch’ (met weinig tot geen moeite), maar als je het goed leest, heeft het proces van systeem 1 en 2 in zijn boek allebei met het ‘denken’ te maken dus komen ze pas in werking ná het aanslaan van het limbische systeem.[1]

Intermezzo 2

In het Boeddhisme spreekt men van “Manas”: het deel van het bewustzijn dat helpt bij (over)leven: een snel systeem dat niet zuiver waarneemt maar gebruik maakt van informatie uit het verleden (geheugen of bewaarbewustzijn). Mediteren helpt om het product van onze manas te onderscheiden van wat er echt is. Manas is kampioen snel oordelen. Dat is fijn als je snel moet handelen in groot gevaar maar doorgaans zijn wij mensen niet zo in groot (levens)gevaar en staan we toch in die overlevingsstand. We nemen niet de tijd om echt waar te nemen maar nemen snel voor waar aan wat ons geheugen aandraagt. Even ademhalen en kijken wat er echt is helpt dan enorm… even tot 10 tellen ook. 

Wat zien we in de eerste analyse van wat er met ons gebeurt?

Als we naar het rijtje kijken in het voorbeeld van Noks, dan zien we allerlei dingen door elkaar:

Het is een mix van emoties, gedachten, gevoelens, redeneringen, morele afwegingen. Wat we zouden kunnen zeggen is dat het rijtje onder het voorbeeld een keten (maar niet in volgorde) is van wat er gebeurt vanaf het aanslaan van het limbisch systeem naar Kahneman’s systeem 1 tot en met het aanslaan van systeem 2. Ze is zich dat bewust nu ze het zo gaat analyseren. Dat is ook wel eens het geval als ze dit met iemand gaat bespreken.      

In het rijtje van Agnes staan vrijwel dezelfde dingen: meteen emotie, veel gedachten en meteen een conclusie. Agnes zou graag eerder willen opmerken dat haar limbisch systeem aanslaat. Nu gaat ze te snel in de verdediging denkt ze. Zou ze haar limbisch systeem kunnen leren hacken?

Wat heeft dit volgens ons met hoogbegaafdheid te maken?

Op basis van de voorbeelden zien we dat onze reacties de volgende kenmerken vertonen:

• Snel
• Raakt oude pijn, persoonlijke ervaring maar die merken we niet op
• We gaan meteen nadenken en redeneren in plaats van even stil staan bij wat de opmerking met ons doet   
• We schakelen snel naar denken en vooral in oordelen

Dat zijn allemaal kenmerken die volgens ons bij onze hoogbegaafdheid passen: snel, intens, oordelend.

Wie het zegt en de context waarin het gebeurt maken zeker uit voor de mate waarin het bovenstaande optreedt. Deze ervaringen horen we ook van andere hoogbegaafden. De ander blijkt over iets anders te denken dan wij en benoemt zijn of haar idee. In plaats van belangstellend te zijn naar wat de ander denkt, gaan we meteen onze eigen visie verdedigen. We denken dat daar de volgende mechanismen in mee kunnen spelen:

Hoogbegaafden denken vaak dat ze gelijk hebben en dat ze iets beter weten dan de ander. Ze hebben vaak ergens al lang over nagedacht en dingen uitgezocht. Dus misschien hebben ze op inhoud wel gelijk maar dat betekent niet dat de ander automatisch ongelijk heeft.

Er speelt vaak nog iets anders mee. Veel hoogbegaafden die wij kennen hebben van jongs af aan het gevoel gehad anders te zijn. Ze zijn ook zo behandeld door klasgenootjes en door leerkrachten. Dat kan er toe leiden dat je je onveilig bent gaan voelen. Als later op je werk je leidinggevende dan reageert zoals je vroegere juf of meester bij wie je niet veilig voelde, komt die ervaring weer boven, je niet begrepen voelen is voor veel hoogbegaafden een bekend fenomeen, ze schieten in de emotie van het niet veilig voelen en luisteren niet meer naar de ander.     

Noks herkent dit: het kan een toon zijn die haar irriteert, iemand die iets zodanig zegt (heel pinnig bijvoorbeeld), dat ze zich een klein kind voelt. Iemand die ze bijvoorbeeld in haar werk kende en die zich vaak zo opstelde dat ze zich niet gezien voelde. Dat die persoon haar naar beneden duwde. Of iemand die haar herinnerde aan iemand bij wie ze dat soort gevoelens vroeger had. Dan komt dit terug: “Dat kun jij nog niet”, of ”Jij bent anders dan de anderen.”      

Agnes herkent dit ook: het gevoel als klein kind behandeld te worden, in de hoek gezet worden, ze voelt zich dan niet serieus genomen en betutteld.

Wat zouden we kunnen leren van deze analyse?

Ido van der Waal (zelf HB, schrijft en praat veel over conflicten van hoogbegaafden) heeft ons wel eens uitgelegd dat hij denkt dat je je limbisch systeem kunt ‘hacken’. Dat kan je veel opleveren in dreigende conflictsituaties. Wij denken dat je je in onze voorbeelden hetzelfde mechanisme kunt voorstellen. Als je primair zou gaan reageren naar de persoon die het zegt, heb je mogelijk zó een conflict te pakken of op zijn minst een aanvaring. Als je dat een paar keer hebt meegemaakt, wil je dat meestal niet meer. Je trekt je terug, kruipt in je schulp, gaat uit het contact. We zien dat er dus negatieve kanten zitten aan dat ‘aanslaan’, als je het je niet bewust bent en het laat gaan. Maar we zien ook positieve kanten. Als iets je raakt vind je het dus belangrijk. Je kunt onderzoeken wát je (qua inhoud) dan zo belangrijk vindt. Zo vindt Noks het belangrijk dat mythes over hoogbegaafdheid uit de wereld worden geholpen en zo prikkelt deze uitspraak haar dus weer om na te denken hoe ze deze mythe zou kunnen gaan bestrijden. Gaat ze er over schrijven? Gaat ze de uitspraak gebruiken in een workshop of een webinar?

Soms heeft het ‘aanslaan’ minder te maken met de inhoud en meer met de relatie. Noks voelt zich soms bijvoorbeeld als een klein kind behandeld of als iemand die niets weet van een onderwerp, waar ze juist wel veel van af weet…  Ze vraagt zich af wat dat met haar hoogbegaafdheid te maken heeft. Soms voelt het als een machtsspel. Misschien dat daar een gevoelig punt ligt. Het gevoel niet serieus genomen te zijn in vroegere fasen. Niet gezien of erkend te zijn?    

Dat geldt ook voor Agnes, heftige reacties bij haarzelf zoals die ene die hierboven beschreven is, hebben ervoor gezorgd dat ze zich meer en meer in de positieve psychologie is gaan verdiepen en zich nog meer is gaan ‘hechten’ aan deze benadering en die gaat verdedigen als anderen er kritiek op lijken te hebben. Het principe van de cognitieve dissonantie reductie lijkt hier op te gaan: als de ander iets noemt wat tegengesteld is aan jouw mening, dan ga je argumenten verzinnen waarom jouw standpunt niet ‘gek’ is. Door dat denken en steeds meer in je argumenten geloven, worden de ‘paadjes’ in je hoofd (jouw redeneringen) sterker en hecht je je meer aan je eigen ideeën.

Tenzij je juist openstaat voor wat een ander vindt en zegt. Dat lukt makkelijker als je een positief zelfbeeld hebt en je je open durft te stellen voor argumenten van anderen. Mooier nog is om juist om argumenten van anderen te vragen en daar ook naar te luisteren (!), om de wens te hebben ze serieus te overwegen en te combineren met jouw argumenten. Dat stadium zou ik (Noks) graag wat vaker willen bereiken. Dat is namelijk het stadium waarin je niet meer onzeker bent en juist openstaat voor meningen en argumenten van anderen die juist heel waardevol kunnen zijn, ook als je het er niet mee eens bent. Schein (2020) noemt dat bescheiden vragen, een prachtig concept vindt Agnes. Dat leidt tot de suggestie dat we wellicht minder naar de inhoud zouden moeten gaan luisteren en meer aandacht hebben voor het proces en de relatie.    

Het verschijnsel dat mensen juist niet naar argumenten luisteren is een belangrijke reden waarom er in de zogenaamde motiverende gespreksvoering[2] aangeraden wordt om in een gesprek juist zo min mogelijk argumenten of adviezen te geven. Het enige effect daarvan is namelijk doorgaans dat de ander zich juist sterker aan zijn/haar eigen argumenten hecht. Het recente boek van Eleanor Gordon – Smith heet ‘Stop met redelijk zijn’. Zij laat als filosoof op een journalistieke manier, aan de hand van diverse real life voorbeelden, zien, dat je met argumenten eigenlijk nooit iets verandert. Emotionele processen lijken bij veranderingen de overhand te hebben.  

Iemand zei laatst tegen mij (Agnes): “Weet je, er is nog nooit iemand geweest die terugkijkend op zijn leven zei: “had ik maar meer adviezen of argumenten gehad van anderen””. Hmmmm, dat zet toch aan het denken. Grappig is dat de opmerking die mij zo triggerde in het voorbeeld aan het begin (“jij bent toch van de positieve psychologie”), helemaal geen advies of argument ìs. Mijn (limbisch?) systeem gaat toch direct aan. Wat zou het fijn zijn als ik dat kon stoppen, even wachten voordat ik meteen ‘aan’ ga, mijn aannames onder de loep ga nemen, me afvraag of het klopt wat ik denk of, veel fijner nog, constateren: dit is denken en vervolgens verder gaan met wat ik aan het doen ben. Beetje rust en even stilte in mijn hoofd voordat ik er mee aan de haal ga en reageer lijkt mij een fijn idee.

‘Aanslaan’, doe er wat mee! (Interventies vanuit de positieve psychologie)

We menen dat er vanuit de positieve psychologie wel enkele interventies zijn die we kunnen toepassen als we ‘aanslaan’.

Je kunt om te beginnen jezelf aanwennen om diep adem te halen of tot tien te tellen. Daarmee geven we ons limbische systeem de gelegenheid (= de tijd) om de arousal weer op normaal niveau te brengen en vrij zijn om te kunnen reageren. De fysieke reactie op een emotie ebt na ca 6 tot 10 seconden weer weg. Dus boosheid is na 10 tellen weg, tenzij we er in vastgrijpen en gedachten gaan herhalen, dan kan boosheid maar zo 30 jaar duren.

Ook vormen van meditatie kunnen behulpzaam zijn. De echte bedoeling van meditatie is om het denken zelf te beschouwen, dus jezelf vriendelijk uit te nodigen om op te merken dat je denkprocessen vol aan de slag zijn. Je kunt jezelf er dan aan herinneren dat er een emotie is en die even te laten. Dus niet proberen te begrijpen (mooi woord, je grijpt letterlijk vast in je eigen gedachten) en gaan redeneren en verdedigen, want dat is denken. Daardoor duurt een emotie niet een paar seconden maar minuten lang en, als ik maar gedachten genoeg produceer, met gemak ook een leven lang. Wat nodig is, is voelen welke emotie er is en die aanvaarden. Die emotie is er nu en die gaat ook weer voorbij.    

Een andere insteek is, om te kijken wat de achterliggende drijfveer van iemand is: welke sterke kant is in het geding? Bijvoorbeeld kritisch denken, bevlogenheid, snel denken en daardoor vlot scenario’s langs kunnen gaan: als dit dan dat….  Zaken snel kunnen combineren. Mooie drijfveren die kennelijk om aandacht vragen en erkenning willen. Goed om dat op te merken zonder meteen de ander te veroordelen die iets triggerde bij jou maar bij jezelf te blijven.

Vraag je eens af, waar zou je de energie van het ‘aanslaan’ op een positieve manier voor kunnen en willen gebruiken? Denk aan wat dieper nadenken, beschouwen, er van leren en de volgende keer een vraag stellen in plaats van afhaken, nieuwsgierig zijn naar wat de ander bedoelt, delen met anderen, erover schrijven …. (precies zoals wij nu doen)?

‘Aanslaan’ is dus niet per se negatief, denken wij, het kan helpen om via wat zelfonderzoek te bedenken wat van ons echt van waarde is. Dat kan leiden tot positieve uitkomsten. Je leert bovendien je eigen gedachtes en aannames kennen. Het kan heel nuttig zijn om patronen op te merken en je af te vragen of die patronen wel kloppen of in feite vooroordelen zijn.

Kinderen kunnen dit al leren

Zou je dit al aan kinderen kunnen leren? En op welke manier? Niet met argumenten dus …. En ook niet via metacommunicatie, dat allemaal veel te ‘denkerig’. Kun je het als ouders of leerkracht voordoen?

We denken van wel. Zo kun je kinderen die heel druk zijn leren om rustig te worden door een bepaalde activiteit te doen. Voorbeeld: een jongetje die een ouderwetse weckpot op de kast had staan in de klas. Als hij heel erg druk was dan ging hij die pot pakken en daar zaten knikkers in en die haalde hij er dan één voor één uit en stopte ze er weer in. Dat hielp om rustig te worden. Kinderen kunnen ook leren om hun lijf te voelen en hun denken te observeren. Het stemmetje in hun hoofd dat ‘zijn’ ze niet zelf, dat is ‘denken’.

Als kinderen het kunnen leren kunnen wij onszelf ook altijd nog wat leren. Minder snel aannemen dat we de andere wel begrijpen en in plaats daarvan vragen stellen.  Oprechte interesse in wat de ander zegt, leidt ook af van je eigen wellicht niet adequate gevoelens en reacties. 

Tot slot

De volgende keer als zoiets weer gebeurt, zo nemen we ons voor, gaan we oefenen in observeren wat we voelen en denken. Een stapje terug doen dus: even wachten, niet zo snel. Een poging doen om wat de ander zegt niet als waarheid aan te nemen en niet meteen in de irritatie schieten. Zeker, de trigger is de opmerking van de ander, maar de emotie wordt veroorzaakt door je fight/ flight systeem en het “vervolg denken” in je eigen hoofd. Alles op basis van eerdere ervaringen en emoties. Als je af wilt van de acute stressreactie met alle narigheid, dan heb je dat dus in eigen hand…. eh hoofd.

Referenties

Gordon Smith. E. (2020). Stop met redelijk zijn. Utrecht: Ten Have.  

Kahneman, D. (2012). Thinking fast and slow. Penguin.

Schein, E.H. (2020). Bescheiden vragen. Business Contact.

Van der Waal, I. & Nauta, N. (2017). Hoe kan ik leren van mijn conflicten en gebruik ik ze positief? Hoofdstuk 7 in: Nauta, N. & Van de Ven, R.  (red.) (2017). Hoogbegaafde volwassenen. Zet je gaven intelligent en positief in. Delft/ Utrecht: IHBV/ Big Business Publishers.

Visscher, E., Nauta, N. & Van der Waal, I. (2016). Waar zit jouw ‘rode knop’? Een onderzoek naar ergerlijke werksituaties bij hoogbegaafde werknemers. Rapport IHBV. 26 oktober 2016. https://ihbv.nl/rapport-rodeknop/

[1] Kahneman (2012) baseert zijn resultaten op experimenten die te maken hebben met vraagstukjes die aan mensen werden voorgelegd. Het ging vaak om sommetjes. Die sommetjes zien er simpel uit, maar er zit een soort ‘instinker’ in, zodat je toch moet nadenken voor het juiste antwoord.  

[2] Motiverende gespreksvoering is een cliëntgerichte, directieve methode om te bevorderen dat de cliënt intrinsiek gemotiveerd wordt tot verandering, door ambivalentie te verkennen en op te lossen.